انتظار احیای برجام چقدر واقعی است

روس‌ها می‌گویند این روز‌ها شانس دستیابی به توافق و احیای برجام را بیش از گذشته می‌دانند. میخائیل اولیانوف، نماینده روسیه در وین با انتشار توئیتی می نویسد: «این بار دلایل بیشتری برای خوش بینی نسبت به گذشته وجود دارد. در دفعات گذشته انتظارات برآورده نشده بود. اینبار اما شانس بیشتری برای عبور از خط پایان مذاکرات وین وجود دارد و نتیجه نهایی بستگی به چگونگی واکنش آمریکا به پیشنهادات معقول ایران دارد. » پیشنهاداتی که این مقام روس به آن اشاره می‌کند در پاسخ به متن ارائه شده از سوی جوزپ بورل، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا تهیه و تنظیم شده است و به گفته مقامات کشور‌های غربی دارای مواردی چون دریافت غرامت از آمریکا در صورت تکرار اقدام واشنگتن در خروج یکجانبه از برجام مانند آنچه از سوی ترامپ رخ داد، است.

تاریک و روشن متن برجامی اروپا

دور جدید مذاکرات رفع تحریم‌های ایران پس از وقفه‌ای پنج ماهه، در روز پنج شنبه ۱۳ مرداد ماه در شهر وین آغاز شد و پس از پنج روز با اعلان پایان این دور از مذاکرات در روز دوشنبه ۱۷ مرداد ماه به کار خود پایان داد. همان زمان جوزپ بورل، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در گفت و گو با فایننشال‌تایمز اظهار کرده بود: « بسته پیشنهادی جدیدی روی میز گذاشته که شامل راهکار‌های به روز درباره رفع تحریم‌ها و گام‌های هسته‌ای ایران است. » گفته می‌شود راهکار‌هایی که مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا به آن‌ها اشاره می‌کند به خودی خود تحریم‌ها علیه سپاه پاسداران را لغو نمی‌کند، اما اثربخشی آن‌ها را کاهش می‌دهد. بر اساس این متن، اروپایی‌ها و سایر غیرآمریکایی‌ها مجازند تا زمانی که شریک تجاری مستقیم آن‌ها در فهرست تحریم‌های آمریکا نباشد، بدون ترس از تحریم‌های آمریکا با شرکت‌های ایرانی درگیر در «معاملات» با سپاه پاسداران تجارت کنند. لغو سه فرمان اجرایی ترامپ در روز امضای توافق، فرصت ۶۰ روزه برای آزمایش اجرای توافق با فروش نفت ایران و آزادی دارایی‌های بلوکه شده ایران، لغو تحریم ۱۵۰ مؤسسه از جمله ستاد اجرایی فرمان امام، صدوربیانیه از سوی دولت بایدن و نامه رسمی از سوی وزیرخارجه به عنوان تضمین اجرای توافق و ارائه فرصت سه ساله به شرکت‌های خارجی در صورت خروج مجدد آمریکا از برجام نسبت به عدم تحریم، از جمله موارد قابل ذکر در متن ارائه شده از سوی طرف اروپایی است.

اما پاسخ ایران به متن ارائه شده از سوی بورل چه بود؟ براساس اظهارات جسته و گریخته مقامات قاره سبز، پاسخ ایران به پیشنهاد اتحادیه اروپا که در قالب تقاضای اصلاح، مکاتبه شده بود عمدتاً حول محور بحث رفع تحریم‌ها، تضمین‌ها و تعاملات و مبادلات بانکی بود؛ مقامات کشورمان همواره تأکید کرده‌اند که لازمه رسیدن به توافق، پایدار بودن رفع تحریم‌ها به نحوی تضمین شده است و اینکه موضوعی نباید به عنوان اهرم فشار جهت استفاده علیه ایران در آینده باقی بماند. پیش از این خبرگزاری بلومبرگ به نقل از یک مقام مطلع از مذاکرات وین اینطور آورده بود که اتحادیه اروپا معتقد است پاسخ ایران به پیش‌نویس نهایی توافق سازنده بوده و تنها «راه پیش رو» رایزنی با ایالات متحده است. در همین رابطه، ایندپنت عربی در رابطه با خواسته ایران برای پایان دادن به تحقیقات آژانس در مورد ذرات اورانیومی که این سازمان در سال ۲۰۱۹ در سایت‌های هسته‌ای کشورمان( سه سایت) یافته است نیز مدعی شد: «اصرار ایران بر بسته شدن پرونده‌اش در آژانس حاکی از دوعلت است. نخست آن که احتمالاً از دو مرکز مورد نظر در چارچوب برنامه هسته‌ای نظامی ایران که در سال ۲۰۰۳ متوقف شد، استفاده شده است که تأیید آن توسط ایران به معنای اعتراف به ماهیت نظامی برنامه هسته‌ای خود است. دوم آن که دو مرکز از مراکز یاد شده، بعد از توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ و بر اساس اطلاعاتی که اسرائیل ارائه کرده است کشف شدند. » این رسانه همچنین در ادامه ادعای خود آورده است« اسرائیلی‌ها توانسته‌اند آرشیو هسته‌ای ایران را از این کشور خارج و به اسرائیل منتقل کنند. برهمین اساس، ایرانی‌ها معتقدند اسرائیل در زمانی که مناسب بداند اطلاعات جدیدی را از این آرشیو فاش خواهد کرد و به این ترتیب عملکرد ایران را هر لحظه زیر سؤال خواهد برد و با این اوصاف هر توافقی که به دست آید، نابود خواهد کرد. ایران خواستار بسته شدن پرونده آرشیو هسته‌ای خود برای همیشه و تضمین گرفتن از کشور‌های ذیربط در این زمینه است ولی این کشور‌ها به ایران اطلاع داده‌اند که این مشکل ایران با آژانس انرژی اتمی است و ارتباطی با کشور‌های مذاکره‌کننده با ایران در وین ندارد. »

رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز اخیراً در یکی از سخنرانی‌اش به مسأله بازرسی‌های آژانس از برنامه هسته‌ای ایران اشاره کرده و گفته بود: « ما به دسترسی مناسب به گستره و عمق این برنامه هسته‌ای نیاز داریم و تنها این موقع است که آژانس خواهد توانست تضمین لازم و موثق بدهد که هر گونه فعالیت[هسته‌ای] در جمهوری اسلامی ایران در راستای اهداف صلح‌آمیز است. » با این حال محمد اسلامی، رئیس سازمان انرژی اتمی کشورمان تأکید می‌کند که« جمهوری اسلامی هیچ زمانی پنهان‌کاری نداشته است. ما هیچ زمانی غنی‌سازی خارج از چارچوب و بدون هماهنگی با آژانس نداشته‌ایم. ایجاد ظرفیت آب سنگین و همه زیرساخت‌های صنایع اتمی ما با هماهنگی آژانس و تحت نظارت آن بوده و الان هم هست. اما این دوربین‌های به اصطلاح برجامی، به توافق برجام مربوط است. » رئیس سازمان انرژی اتمی کشورمان تصریح می‌کند: « اگر به توافق برگرشتند همانطور که در برجام با شرح و بسطی (اشاره شده)، PMD را بستند و اطمینان حاصل کردیم که دیگر نمی‌خواهند شیطنتی در آن انجام دهند، ما هم تصمیم‌گیری می‌کنیم. »

احیای برجام یا انحطاط آن؟

شهریورماه نزدیک است و به نظر می‌رسد که یکی از دستورکار‌های نشست فصلی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی هم، ارائه گزارش از برنامه‌های هسته‌ای ایران باشد. هرچند که به نظر می‌رسد پیش از برگزاری این نشست، کشور‌های غربی دیدگاه خود را در رابطه با پیشنهادات برجامی ایران ارائه و نتیجه مکاتبات پینگ پنگی خود با تهران را مشخص کرده باشند. دیدگاه‌هایی که براساس آنچه میخائیل اولیانوف اظهار می کند، می‌تواند منجر به برگزاری دیداری در سطح وزرای خارجه اعضای ۱+۴ و آمریکا شود. اگرچه حسین‌امیرعبدالهیان، وزیر خارجه کشورمان با اشاره به اینکه ایران منتظر دریافت پاسخ آمریکا است، می‌گوید: « هرگاه اطمینان پیدا کنیم که همه خطوط قرمزمان مورد توجه قرار گرفته و نفع اقتصادی کامل از توافق پیش روی ماست، در خصوص مراحل بعدی بحث خواهیم کرد. » وی تصریح می‌کند: « ما به صراحت به طرف‌های آمریکایی که پیام می‌دهند که در آستانه انتخابات میان دوره کنگره هستیم و مشکل بنزین داریم گفته‌ایم که برای انجام قدم نهایی باید طرف آمریکایی از خود انعطاف نشان دهد. ما در تمام مراحل مذاکرات آنجا که امکانش فراهم بود، از خود انعطاف نشان دادیم و طرف آمریکایی نیز این موضوع را می‌داند که ما تاکنون به چه میزان انعطاف نشان داده‌ایم. ما در مراحل مذاکرات بر موضوعاتی که می‌توانستیم، این انعطاف را نشان داده‌ایم و اکنون نوبت به انعطاف طرف آمریکایی است؛ روز‌ها آینده روز‌های مهمی برای توافق است. اگر آن‌ها انعطاف نشان ندهند دنیا به آخر نمی‌رسد آن‌ها صحبت از پلن B می‌کنند ما هم پلن B خود را داریم. » در همین رابطه علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی نیز در نشست غیرعلنی با نمایندگان مجلس، با تأکید بر سیاست محوری دولت بر گره نزدن اقتصاد کشور به مذاکرات گفت: «صرف نظر از توافق یا عدم توافق که به هر شکل تأمین‌کننده منافع ملت ایران است، در هیچ بخشی از خطوط قرمز عقب‌نشینی انجام نشد و نخواهد شد. » با وجود اینکه اینطور نتیجه‌گیری می‌شد که دیدگاه ایران نسبت به متن ارائه شده اروپا مثبت و روند مذاکرات در سمت و سوی احیای برجام پیش می‌رود اما موضعگیری‌های روز‌های اخیر مقامات کشورمان نشان داد که هنوز نمی‌توان برداشت مشخصی از متن ارائه شده مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و پاسخ تهران به آن داشت.

در همین راستا رسانه‌های غربی با طرح این ادعا که درخواست ایران برای دریافت تضمین از آمریکا، تلاش‌ها برای احیای توافق هسته‌ای را با وقفه‌هایی مواجه کرده است، نوشته‌اند «این درخواست‌ها باعث شده آمریکا و اروپا از اینکه توافقی امکان‌پذیر باشد، نامطمئن باشند. » وال‌استریت ژورنال در گزارش اخیر خود با اشاره به پاسخ تهران به متن ارائه شده از سوی مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا اینطور می‌نویسد: « ایران در پاسخ به متن ارائه شده از سوی جوزپ بورل، نه متن پیشنهادی اتحادیه اروپا را رد کرده و نه پذیرفته است، اما مسائل متعددی که خواستار گنجاندنشان در توافق است را مطرح کرده است. » وال استریت ژورنال در بخش دیگر گزارش خود اینطور آورده است که «اصلی‌ترین محور پاسخ تیم مذکره‌کننده ایران، تضمین‌هایی است که می‌خواهد با دریافت آن، شرکت‌هایی اروپایی که در ایران سرمایه‌گذاری می‌کنند، در صورت خروج دوباره آمریکا از توافق، در‌امان خواهند بود. ایران همچنین سازوکار‌هایی را معرفی کرده است که به تهران اجازه می‌دهد در صورت خروج واشنگتن از توافق، به سرعت فعالیت هسته‌ای‌اش را از سر بگیرد. » مواردی که این روزنامه آمریکایی به آن‌ها اشاره می‌کند همان موضوعاتی است که پیشتر به آن‌ها اشاره شد. مباحثی که بخشی از دغدغه تهران، در راستای احیای برجام را مرتفع خواهد کرد. اما شاید مهم‌ترین مسأله همان بسته شدن پرونده سایت‌های ایرانی در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی باشد که تهران مصرا خواستار پاسخ مثبت غرب نسبت به آن است.