گیر احیای برجام کجاست؟

براساس ارزیابی‌های صورت گرفته و اخبار منتشر شده در رسانه‌ها، پنجره دیپلماسی تا اواخر سپتامبر سال گذشته میلادی یعنی روزهای نخست مهرماه سال جاری همچنان به روی ایران و آمریکا باز بود و طرفین در تلاش بودند تا با ارسال پیام‌هایی غیرمستقیم با واسطه‌گری انریکه مورا معاون مسئوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، جریان مذاکرات را همچنان زنده نگه دارند؛ کشورهای غربی مدعی هستند که در این مرحله به جهت زیاده‌خواهی‌های ایران در طرح مسائل جدید و یا به میان کشیدن موضوعات حل و فصل شده  پنجره دیپلماسی بسته شد اما مقامات کشورمان اظهار می‌دارند که ایران موضوعاتی را در راستای جریان گفت و گوهای غیرمستقیم تهران و واشنگتن مطرح کرد و قرار بر پاسخ مقامات کاخ سفید به این مباحث بود. مباحثی که تا همین امروز هیچ پاسخی به آنها داده نشده است.

 اختلافات پادمانی در راس

یکی از مهمترین موضوعات مورد اختلاف میان ایران و کشورهای غربی مربوط به موضوعات پادمانی است. تهران می‌گوید تا پیش از طرح ادعای اسرائیل در مورد برخی از تاسیسات هسته‌ای اعلام نشده ایران (گفته می‌شود تل آویو با سرقت اسناد هسته‌ای ایران به اطلاعات این مراکز دست یافته است) هیچ مشکل و یا به عبارتی اختلاف پادمانی در خصوص فعالیت‌های هسته‌ای با آژانس بین المللی انرژی اتمی در گزارش‌های این نهاد وجود نداشته است و ادعاهای مطرح شده در خصوص سال‌های ۲۰۰۳ نمی‌تواند مبنای فشار جدید بر ایران باشد.

براساس ادعاهای مطرح شده که پایه و اساس آنها همان اسناد سرقتی اسرائیل است سه مکانی که آژانس ادعای آلوده بودن آن‌ها به اورانیوم را مطرح کرده است در ورامین و تورقوزآباد در حومه تهران و در مریوان استان کردستان قرار دارند؛ آژانس در نمونه‌برداری‌های محیطی خود که در سال ۱۳۹۸ انجام داد مدعی شد که آثار اورانیوم در این سه مکان را یافته است این در حالی است که ایران پیش از آن درباره وجود چنین مراکزی به آژانس اطلاع نداده بود.

در پاسخ به این ادعا، مقامات وقت کشورمان در همان زمان اعلام کردند که «مکان‌های اشاره شده در گزارش مدیرکل مبتنی بر ادعا‌های مطرح شده توسط طرف ثالث بد نیت –یعنی اسرائیل- است که هیچ مبنای حقوقی ندارد.» هرچند که ایران اسفند ماه سال گذشته در نهایت با آژانس به این توافق رسید که در یک بازه زمانی سه‌ماهه یعنی تا خرداد ۱۴۰۱به سؤالات این نهاد بین المللی درباره منشأء اورانیوم در سایت‌های اعلام نشده خود پاسخ شفاف بدهد، اما آژانس در گزارش خردادماه سال جاری خود، مدعی شد که ایران به تعهداتش عمل نکرده است.

پس از گزارش مذکور بود که شورای حکام قطعنامه جدیدی را علیه کشورمان تصویب کرد و ایران نیز در پاسخ به این قطعنامه، شمار دیگری از دوربین‌های نظارتی آژانس را که بر اساس برجام نصب شده بود، خاموش کرد. مقامات کشورمان بارها اعلام کردند که می‌توان پرونده اختلافات پادمانی ایران و آژانس را به روش حل پرونده «ابعاد نظامی احتمالی» برنامه هسته‌ای ایران حل و فصل کرد این در حالی است که  کشورهای اروپایی و آمریکا در تلاش هستند میان توافق حاضر وPMD  یا همان «ابعاد نظامی احتمالی» تمایز قائل شوند؛ در رابطه با حل اختلافات ایران و آژانس حول محور پرونده PMD ، تهران با مجموعه مذاکره کنندگان 1+5 به تفاهمی دست یافت مبنی براینکه سطحی از اختیارات را در اختیار بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی قرار دهد تا پرونده مورد نظر بسته شود.

در آن زمان، شورای حکام نیز در نشست وقت خود (نشست فصلی)  گزارشی از بازرسی‌های کارشناسان آژانس از برخی از تاسیسات هسته‌ای ایران در رابطه با موضوع  «ابعاد نظامی احتمالی» پرونده هسته‌ای ایران ارائه کرد و  این پرونده در همان زمان بسته شد. حال ما می‌توانیم مجددا با استفاده از این الگو به حل و فصل اختلافات حال حاضر ایران و آژانس بپردازیم.

اما کشورهای غربی با طرح این موضوع که ایران تنها برای مذاکره، مذاکره می‌کند به سفر اخیر بازرسان آژانس به تهران که در روزهای پایانی سال میلادی گذشته انجام شد اشاره می‌کنند و اظهار می‌دارند که حتی سفر مذکور نیز حداقل تا حالا، به نتیجه‌ای که میتوانست به کاهش تنش‌های موجود میان ایران و آژانس منجر شود، منتهی نشده است و ایران تنها با هدف تاثیرگذاری بر بازارهای داخلی این کشور نسبت به کنترل قیمت دلار و دیگر ارزهای خارجی هرازگاهی از امکان احیای برجام یا مذاکره با بازرسان آژانس خبری می‌دهد.

برخی از کارشناسان نیز با طرح این موضوع که در صورت حل و فصل اختلافات ایران و آژانس دیگر دلیلی برای غرب نسبت به حاضر نشدن پای میز مذاکرات احیای برجام وجود ندارد، خاطرنشان می‌کنند: «نحوه پاسخ ایران به خواسته‌های معترضان در جریان وقایع ماه‌های اخیر ایران و همکاری‌های تهران و مسکو در جریان حمله روسیه به اوکراین از جمله  موضوعات مورد اختلاف تهران و غرب است اما اهمیت ورود ایران به مذاکرات تهران و آژانس و نحوه حل و فصل آن از دیگر موارد بیشتر است.»

در همین رابطه باید به این موضوع نیز توجه داشت که مشکل اصلی ایران و آژانس به جهت فقدان اعتماد مورد نیاز تهران نسبت به اقدامات آژانس بین المللی انرژی اتمی به عنوان یک سازمان بین المللی بی‌طرف است. مقامات کشورمان بر این موضوع تاکید می‌کنند که «نمی‌توانند بپذیرند آژانس بین المللی انرژی اتمی مرعوب خواسته‌های کشورهای غربی و اسرائیل در قبال بحث‌های پیرامون پرونده هسته‌ای ایران نمی‌شود و پذیرش این موضوع برای آنها دشوار است.»

دردسرهای یک همکاری

ادعای بحث‌برانگیز غرب در رابطه با نقش ایران در جنگ اوکراین از جمله دیگر موارد مورد مناقشه این روزهای تهران با غرب است. کشورهای غربی مدعی هستند که ایران در همکاری با روسیه بخشی از سلاح‌های نظامی مورد نیاز مسکو اعم از پهپادهایی چون «شاهد ۱۳۶» را تامین کرده است. البته با وجودی که مقامات کشورمان در ابتدا از «در» انکار همکاری‌های نظامی تهران و مسکو برآمده بودند حسین امیر عبدالهیان وزیرخارجه دولت سیزدهم نهایتا در اظهاراتی که در تاریخ چهارم آبان ماه سال جاری در روزنامه اطلاعات به چاپ رسید اینطور عنوان کرد که «سیاست تهران، متناقض نیست و قویا برای برقراری صلح در منطقه از جمله اوکراین تلاش می‌کنیم، اکنون فضاسازی علیه ما وجود دارد و ایران را متهم می‌کنند که پهپاد از سوی ایران در اختیار مسکو قرار گرفته است، اما مایلم بگویم که ایران و روسیه دارای همکاری‌های متنوع از جمله دفاعی هستند. درگذشته تسلیحاتی را از روسیه دریافت کرده‌ایم و همچنان دریافت می‌کنیم و امکاناتی را به روسیه می‌دهیم و در جنگ اوکراین با نگاه اصولی مخالف به جنگ، هم مخالف جنگ در روسیه و هم مخالف جنگ در اوکراین هستیم و هیچ سلاحی به روسیه برای جنگ به اوکراین ندادیم. »

مقامات کشورمان می‌گویند پهپادهای مورد اشاره غرب نیز پیش از آغاز جنگ اوکراین در اختیار مسکو قرار گرفته است و با وجود ادعای غرب مبنی بر ادامه همکاری های نظامی ایران و روسیه، تاکید می‌کنند که «تهران نسبت به جنگ اوکراین سیاست بی‌طرفی را در دستور کار خود قرار داده است.»

البته آنها در عین حال نیز معتقدند  که ادعای همکاری‌های نظامی تهران و مسکو در رویکرد کشورهای اروپایی نسبت به تلاش برای احیای برجام تاثیر بسیار زیادی داشته و آنها را به انفعال نسبت به احیای این توافق سوق داده است این در حالی است که کارشناسان غربی اظهار می‌دارند که «در صورت حل و فصل اختلافات ایران و آژانس و همچنین بازگشت آرامش به فضای سیاسی داخلی ایران، کشورهار اروپایی و آمریکا حاضرند تا در رابطه با این موضوع (همکاری های نظامی تهران و مسکو) پای میز مذاکره با ایران بنشینند. البته در صورتی که ایران سطح همکاری های خود با روسیه را کاهش داده و یا به میزان فعلی آن حفظ کند.»

 در همین رابطه دیدگاه دیگری نیز وجود دارد که خاطرنشان می‌کند: «همکاری‌های ایران با آژانس به مثابه «در» برای ورود به جریان گفت و گوهای ایران و غرب است اما نتیجه‌گیری از این گفت و گوها به رویکرد تهران در قبال موضوع «همکاری‌های نظامی با مسکو» ارتباط دارد.»  دیدگاه دوم بر این موضوع نیز تصریح می‌کند که « سیاست تهران در قبال همکاری با مسکو می‌تواند وضعیت تحریم‌های ایران را هم، مشخص کند.»

گره نهایی یک توافق

اما مبحث نهایی مورد اختلاف غرب و تهران، در رابطه با نحوه برخوردهای صورت گرفته با معترضین ایرانی یا آنچه غرب بر آن پافشاری می‌کند موضوع «سرکوب مخالفان نظام» است. این وضعیت که در پی مرگ «مهسا امینی» در یکی از بازداشتگاه‌های گشت موسوم به «ارشاد» صورت گرفت با موج اعتراضات مردم ایران در بیشتر شهرهای کشور همراه بود. با وجود اینکه مقامات جمهوری اسلامی معتقدند که دلیل مرگ این زن جوان به جهت بیماری‌های گذشته او بوده است اما معترضین تاکید می‌کنند که مرگ مهسا امینی به جهت برخورد نادرست ضابطین حاضر در خودروهای «پلیس امنیت اخلاقی» انجام شده است.

برخوردی که با تصویب تحریم‌های بیشمار کشورهای غربی-عمدتا علیه اشخاص مطرح نظام- همراه بود. برخی از کارشناسان غربی معتقد هستند که اشتباه محاسباتی تهران و نبود اهتمام در تداوم جریان مذاکرات احیای برجام موجب شد تا موضوعاتی چون وضعیت فعلی ایران و یا نحوه همکاری‌های نظامی تهران و مسکو نیز به جریان مذاکرات گره بخورد. آنها مدعی هستند کشورهای غربی با وجود نقض مداوم حقوق بشر از سوی ایران، تا روزهای پایانی  سپتامبر ۲۰۲۲ (روزهای نخست مهرماه سال جاری) نیز پای میز مذاکره با تهران حاضر شده بودند.

این افراد مدعی هستند که اگر ایران از رویه خود در برخورد با اعتراضات داخلی دست بردارد می‌توان به امکان احیای برجام خوش‌بین بود هر چند که در حال حاضر هیچ چشم‌اندازی برای آن وجود ندارد و در نهایت به باور کارشناسان غربی و برخی از مسوولان کشور به رغم شرایط نامساعد در احیای توافق هسته‌ای ایران، نمی‌توان مدعی مرگ این توافق مهم بود چرا که حتی در شرایط کنونی نیز هیچ جایگزینی برای برجام وجود ندارد؛ این امر بدان معنا است که کشورهای غربی تنها مسیر حل و فصل اختلافات خود با تهران را پنجره دیپلماسی و امر مذاکره می‌دانند.

البته این دیدگاه نیز در میان برخی از مقامات غربی وجود دارد که در شرایط فعلی، ایران می‌تواند به انجام یک توافق محدود با غرب رای دهد تا گشایشی هر چند کوچک در وضعیت اقتصادی این کشور ایجاد شود و سپس برای احیای برجام مجددا پای میز مذاکره با غرب حاضر شود.