تصویر بالا، اسکلت سربازی ایرانی را در تونلهای دورا نشان میدهد. امکانش هست که این مرد بر اثر دودِ سمیِ ناشی از آتشسوزیای که خود باعثش بوده، دچار خفگی شده باشد. زره مرد دور سینهاش کشیده شده و به گفته باستانشناسان، او پیش از مرگ در تلاش بوده زره را از تن خود خارج کند.
تقریباً دو هزار سال پیش بود که ۱۹ سرباز رومی با عجله وارد یک تونل زیرزمینی تنگ شدند. مطابق روایات این سربازان در حال دفاع از شهر دورا_اوروپوس، که تحت کنترل رومیان بود، در برابر لشکری از ایرانیان بودند که در حال تخریب دیوارهای خشتی شهر مزبور بودند.
اما اتفاقی که افتاد این بود که رومیان، به جای مواجهه با سربازان ایران، با دیواری از دود سیاه روبرو شدند که در ریههاشان به اسید تبدیل شد.
شمشیرهای بلورین این سربازان با این دشمن جدید آشنایی نداشت. و لحظاتی بیش به طول نینجامید که همگی آنها خفه شده و جان باختند... در حالی که بسیاریشان هنوز سکههای آخرین دستمزد خود را به کمربند خود آویخته داشتند.
در همان حوالی، سربازی ایرانی بود که احتمالاً مسبب اصلی آتش سمی نیز خود او بوده... و اسکلت فاششده او نشان میدهد که در حال خفگی به شدت دارد به پوسته زره خود چنگ میاندازد.
مطابق تحقیقات، این ۲۰ مرد که در سال ۲۵۶ پیش از میلاد جان باختند، احتمالاً اولین قربانیان جنگ شیمیایی باشند که شواهدی باستانشناسی را از خود به جا گذاشتهاند.
این پرونده که حالا بایگانی شده است چیزی جز شواهد اندکی از نقاشیها و یادداشتهای کاوش باستانشناسی دهه ۱۹۳۰ نمایش نمیدهد.
اما تحقیقاتی که بعد از آن انجام شده و در مجله امریکایی باستانشناسی انعکاس یافته بود، نشان داد که سربازان، آنگونه که اولین کاوشگر دریافته بود، نه با شمشیر، که با گاز کشته شدهاند.
در دهه ۲۵۰، امپراتوری ساسانی ایران قصد داشت شهر دورا سوریه را از روم بگیرد. این شهر که در مقابل رود فرات قرار داشت، آن زمان یک پایگاه نظامی رومی بود که به خوبی با دیوارهایی به قطر یک متر مستحکم شده بود.
پارسیان در تلاش برای ورود سریع نیروهای خود به شهر، زیر آن دیوارها تونل میزدند.
در همین حال، مدافعان رومی، به امید رهگیریِ ایرانیانِ فاتح تونل، تونلهای خویش را حفر کردند.
خطوط کلی این بازی موش و گربهی زیرزمینی، اولبار توسط باستانشناسی فرانسوی با نام روبرت دو مسنیل دو بوئیسون ترسیم شد... دو مسنیل اولین کسی بود که این تونلها را در دهههای ۱۹۲۰ و ۱۹۳۰ حفاری کرده بود.
دو مسنیل همچنین اجساد انباشتهشده دستکم ۱۹ سرباز رومی، به علاوه یک سرباز ایرانی را در زیر دیوارهای شهر پیدا کرد.
او، پس از آن، نبرد تنبهتن شدیدی را که واقع شده بود متصور شد... نبردی که در آن ایرانیان، رومیها را عقب رانده و بعد این تونل را به آتش کشیده بودند.
بلورهای گوگرد و قیر در تونل دیده میشده که نشان میداد ایرانیان آتش را خیلی سریع و داغ برپا کردهاند.
برای سایمون جیمز، باستانشناس و مورخ دانشگاه لستر در انگستان اما این سناریو منطقی نبود. یک دلیل مهم آن هم اینکه او شرکت در نبردی تنبهتن در تونلها را، آن هم در شرایطی که یک مرد به سختی میتوانسته سرپا بایستد، عملاً غیرممکن میدانست.
دلیل دوم هم اینکه: موقعیت اجساد روی طرحهای دو مسنیل، با سناریویی که در آن رومیان سوزانده شده بودند، مطابقت نداشت.
جیمز به لایوساینس گفت که: «این، نه انبوهی از افراد که در فضایی کوچک جمع و درگیر شدهاند؛ بلکه تجمعی عمدی از اجساد بوده است.»
این محقق با استفاده از گزارشها و طرحهای قدیمی، وقایع تونل را در آن روز مرگبار بازسازی کرده است. او گفته که در ابتدا فکر میکرده که رومیان هنگام فرار از تونل یکدیگر را زیر پاهای خود لگدمال کردهاند.
اما وقتی این ایده را برای همکارانش مطرح کرده بود، آنها احتمالی جایگزین را پیشنهاد داده بودند: «دودهای جهنمی.»
آدرین مایور، مورخ دانشگاه استنفورد و نویسنده کتاب «آتش یونانی، تیرهای سمی و بمبهای عقرب: جنگ بیولوژیکی و شیمیایی در دنیای باستان» گفت: «زمانی که ایرانیان دورا را محاصره کردند، جنگ شیمیایی به خوبی به اثبات رسید.»
مایور که شخصاً در این مطالعه حضور نداشته، به لایوساینس گفت: «جنگهای شیمیایی بسیاری در دوران باستان وجود داشته و تنها شمار اندکی از افراد هستند که از مستندات کثیر در این زمینه اطلاع داشته باشند.»
یکی از اولین نمونههای این نبرد، به سال ۱۸۹ پیش از میلاد برمیگردد؛ زمانی که یونانیان، پرهای مرغ را سوزاندند و آن را با دَم به داخل تونلهای تحت محاصرهی مهاجمان رومی هدایت کردند...
سوزاندن مواد نفتی، ابزاری رایج در خاورمیانه بود؛ یعنی جایی که نفتای قابل اشتعال و قیر روغنی به راحتی یافت میشده.
زمانی که اسکندر مقدونی در قرن چهارم پیش از میلاد، به شهر فنیقیه حمله کرد، مدافعان فنیقی انتظارش را میکشیدند. «آنها دانههای ریز شن را در سپرهای خود گرم کردند، تا زمانی که سرخ شدند و بعد شنهای داغ را به سوی ارتش اسکندر منجنیق کردند. این تکههای ریز و داغ، تا زیر زره مهاجمین و چند اینچ داخل پوستشان نفوذ کرده و آنها را سوزاند.»
مایور گفت: «بنابراین این ایده که ایرانیان طریق ایجاد دود سمی را یاد گرفته بودند، کاملاً قابل قبول است.»
او گفت: «اما فکر میکنم که جیمز واقعاً فهمید چه اتفاقی افتاده.»
در تعبیری جدید از درگیریِ رخداده در تونلهای دورا، رومیها صدای کارکردن ایرانیان را در زیرِ زمین شنیدند و برای رهگیریِ دشمنان خویش، به حفر تونل خود مبادرت ورزیدند.
تونل رومی، کمعمقتر از تونل ایرانی بود؛ بنابراین رومیان قصد داشتند از بالا به ایرانیان نفوذ کنند.
اما هیچیک از دو سوی نبرد، غافلگیر نشدند... چون ایرانیان نیز میتوانستند صدای آمدنِ رومیان را بشنوند.
بنابراین ایرانیان تله گذاشتند. به گفته جیمز، درست لحظهای که رومیان وارد تونل شدند، ایرانیان آتش روشن کردند. حال شاید آتشافروز، یا انبان دودی برای شعلهور ساختن آتش خود داشتند و شاید هم وزش باد میان محورهای تونل به شعلهکشیدنِ آتششان کمک کرده بود.
هر چه بود روی شعلههایی که خود برافروخته بودند، قیر و سولفور میریختند.
در این نبرد، یکی از نیروهای ایرانی هم جزء قربانیان بود.
رومیان نیز در سوی دیگر نبرد با گازی خفه شدند که در ریههایشان تبدیل به اسید سولفوریک شده بود.
جیمز گفت: «تقریباً و به معنای واقعی کلمه، بخاری جهنمی بود که از تونل بیرون میزد. هر سرباز رومی دیگری که آن لحظه قصد ورود به تونل را داشت، با دیدن دود و شنیدن خبر مرگ سربازان دیگر دچار تردید میشد.»
پارسیان نیز از سوی دیگر منتظر پاکسازی تونل بودند و بعد اقدام به فروریختن تونل رومی کردند.
آنها اجساد را به همان سمتی کشیدند که دو مسنیل بعدها پیدا کرد... هیچکس فرصت غارت اجساد را پیدا نکرده بود. سکهها، زرهها و سلاحها، کاملاً دستنخورده باقی مانده بودند.
دو مسنیل، پس از حفاری تونلها، آنها را پر کرد. احتمالا اسکلت سربازان از ابتدا همان جایی بوده که او پیدایشان کرده بود. که به بیان جیمز، این امر، اثبات تئوری جنگ شیمیایی را دشوار و یا حتی غیرممکن میکند.
او گفت: «این تنها یک پدیده اتفاقی بوده و چیزی را اثبات نمیکند. درست است ما در محل با گوگرد و قیر مواجه شدهایم. اما این یک تکنیک جاافتاده است.»
جیمز تنها به این موضوع اشاره کرد که اگر ایرانیان در آن زمان واقعاً به جنگ شیمیایی دست زدهاند، باید گفت که عملیات نظامیشان بسیار پیچیده بوده است.
او گفت: «ایرانیان نیز درست مثل رومیان زرنگ و باهوش بودند. و دقیقاً همان کارهایی را انجام میدادند که رومیان...»
جیمز گفت: این روایت قطعاً واقعیت جنگهای باستانی را به نمایش میگذارد.
ضمن آنکه اضافه کرد: «در این نبرد میشود واقعیت دهشتناک جنگهای باستانی را لمس کرد... جنگهایی که به غایت وحشتناک و بیرحمانه بودهاند.»
هفتخوان خرید گوشیهای اپل در ایران