«آیا مذاکرهکنندگان در نیویورک میتوانند مانعی در برابر آزادیِ اتمی در تمام جهان باشند؟»
در دریای خصومت میان امریکا و روسیه، یک جزیرهی همکاری وجود دارد: قدرتهای رقیب به طور معمول، اطلاعاتی را در زمینه تسلیحات هستهای دوربرد خویش، از حرکت کلاهکها تا پرتاب موشکهای بالستیک به اشتراک میگذارند.
موضوعی که در ماه ششم آغاز جنگ اوکراین هم شایان ذکر است و هم اطمینانبهش... زیرا که روسیه به صورت دورهای در حال تهدید به استفاده از سلاحهای هستهای است و امریکا نیز به تناوب در مورد «عواقب شدید» کاربرد این سلاحها هشدار میدهد.
وزارت امور خارجه امریکا میگوید که روسیه به طور کامل از پیمان استارت نو پیروی میکند... پیمانی که هر یک از طرفین را به ۱۵۵۰ کلاهک هستهای مستقر در موشکهای بالستیک قارهپیما (با برد بیش از ۵۵۰۰ کیلومتر یا ۳۴۲۰ مایل)، بمبافکنهای سنگین و زیردریاییها محدود میکند.
به گفته یک مقام امریکایی، این موضوع به ویژه در زمان تنش حاد، «به کاهش احتمالی اشتباهات، سوءتفاهمها و واکنشهای بیش از حد کمک میکند.»
و این میتواند تنها خبر خوب در دنیای تاریک کنترل تسلیحات هستهای باشد؛ زیرا نمایندگان ۱۹۱ کشور در اول اوت در نیویورک جهت «کنفرانس بررسی» بزرگ پیمان منع گسترش سلاحهای هستهای (NPT) [که سنگبنای امنیت هستهای جهان است] گرد هم میآیند.
داریل کیمبال، از انجمن کنترل تسلیحات (اندیشکدهای امریکایی) میگوید که خطر جنگ هستهای، یا لااقل بازگشت به یک مسابقه تسلیحات هستهای، حالا به بالاترین میزان خود [از اواسط دهه ۱۹۸۰] رسیده است.
حالا که مذاکرات احیای توافق ۲۰۱۵ مربوط به کشور ایران، توافقی که به محدودیت برنامههای هستهای این کشور میانجامید، شکست خورده است، این کشور در آستانهی نقطه بیبازگشت هستهای قرار گرفته است.
کره شمالی هم که از پیش هستهای بود. این کشور آزمایش موشکهای بالستیک قارهپیما را از سر گرفته و ممکن است به زودی آزمایش هستهای زیرزمینی دیگری انجام دهد.
بریتانیا نیز در حال گسترش زرادخانه خویش است.
مطابق گزارشها، فرانسه نیز موضع بازدارندگی خود را با ارسال سه زیردریاییِ مجهز به موشکهای اتمی به دریا، افزایش داده است.
چین به سرعت در حال افزایش ذخایر خویش است. و پنتاگون تخمین میزند که این کشور تا سال ۲۰۳۰، بیش از هزار کلاهک هستهای در اختیار خواهد داشت.
البته که این مقدار، رقمیست کوچکتر از زرادخانه امریکا و روسیه، که هر کدام در مجموع بیش از ۵ هزار کلاهک دارند.
اما تفاوت چین این است که برخلاف امریکا و روسیه، هیچ سقفی ندارد و در برابر تلاشهای امریکا برای کشاندن مذاکرات به کنترل تسلیحاتی خویش مقاومت کرده است.
روسیه، تسلیحات هستهای جدید را (از خودروهای مافوق گرفته تا اژدرها) را که هیچکدام هم مشمول هیچ معاهدهای نیستند، توسعه داده است.
ضمن آنکه امریکا پس از خروج از مجموعهای از توافقنامههای کنترل تسلیحات، روی سلاحهای جدید کار میکند... از جمله معاهده موشکهای بالستیک ۱۹۷۲ (که در سال ۲۰۰۲ کنار گذاشته شد)، و معاهده نیروهای هستهای میانبرد در سال ۱۹۸۷ (که در سال ۲۰۱۹ لغو شد).
براساس قرارداد AUKUS در سال گذشته، ایالاتمتحده و بریتانیا توافق کردند که زیردریاییهای هستهای، و نه تسلیحات هستهای را، به استرالیا ارائه دهند.
بنابراین ذخایر هستهای جهان بار دیگر رو به افزایش میرود. ذخایری که از ۷۰ هزار و ۳۰۰ کلاهک در سال ۱۹۸۶، به ۱۲ هزار و ۷۰۰ کلاهک در طول امسال کاهش یافته بود... ضمن آنکه این ذخایر در بسیاری موارد در حال مدرنیزهشدن نیز هستند.
عطف به این مهم که امریکا و روسیه، نهدهم این تشکیلات را در بر میگیرند، بسیاری از کارشناسان بیم آن دارند که پس از پایانیافتن دوران استارت نو در فوریه ۲۰۲۶، تمام محدودیتها را کنار بگذارند.
زمانی که روسیه حمله به اوکراین را آغاز کرد، امریکا مذاکرات خویش در مورد توافق بعدی را متوقف ساخت و هیچ نشانهای نیز دال بر از سرگیری این مذاکرات، در آیندهای نزدیک و یا در کل وجود ندارد.
رز گوتمولر، مذاکرهکننده ارشد امریکایی در استارت نو، میگوید: «بزرگترین پرسش این است که آیا تاریخ ۵۰ ساله محدودیتهای مذاکره در مورد سلاحهای هستهای ادامه خواهد داشت یا خیر. و اگر اینطور نباشد به واقع در میانه یک مسابقه جدید تسلیحاتی و پیشرفت تازه هستیم.»
استفان لاوگرو، مشاور امنیت ملی بریتانیا، در یک سخنرانی که در ۲۷ ژوئیه در واشنگتن برگزار شد، زنگ خطر را به صدا درآورد. او گفت که جهان در حال ورود به یک عصر جدید و خطرناک است... عصری که در آن، تغییران تکنولوژیکی، پتانسیلِ آسیب بسیاری از سلاحها را افزایش میدهند؛ و سیستمهای تسلیحاتی، به طور گستردهای در دسترس قرار خواهند داشت.
او استدلال کرد که در طول جنگ سرد، خطر تشدید تنش هستهای، تنها دو بلوک را شامل میشد و تا حد زیادی نیز قابل پیشبینی بود. اما حالا روشهای زیادی برای تشدید تنش وجود دارد... به ویژه از طریق حملات سایبری. ضمن آنکه رقبا، دکترینهای هستهای «مبهمی» دارند.
کنفرانس یکماههی بررسی NPT (که ابتدا برای سال ۲۰۲۰، و پنجاهمین سالگرد اجراییشدن این معاهده برنامهریزی شده بود، اما به سبب کووید۱۹ به تعویق افتاد)، باید مرکزی برای مقابله با این خطرات فزاینده باشد.
در ماه ژانویه، درست پیش از تهاجم، پنج عضو دائمی شورای امنیت سازمان ملل، بیانیه مشترکی صادر کردند، که در آن سخنان رونالد ریگان و میخائیل گورباچف تکرار شد: «ما تأیید میکنیم که در جنگ هستهای نمیتوان پیروز شد و بنابراین هرگز نباید به چنین جنگی دست زد.»
NPT در اصل پیمانی بوده است میان دارندگان و فاقدانِ تسلیحات هستهای: پنج کشورِ دارای سلاح هستهای به رسمیت شناختهشده، توافق کردند که «با حسن نیت» در مورد خلع سلاح مذاکره کنند.
باقی کشورها نیز از توسعه تسلیحات هستهای خویش چشمپوشی کردند.
همه متفقالقول بودند که مزایای فناوری هستهای را جهت استفادههای صلحآمیز به اشتراک بگذارند. و آژانس بینالمللی انرژی اتمی نیز ازین سیستم محافظت کند.
این توافق، کماکان، البته کم و بیش، پا برجاست... هرچند که حالا ۹ کشور دارای تسلیحات اتمی هستند (از جمله هند و اسرائیل و پاکستان)، و ممکن است شمارشان ازین هم بالاتر رود.
مانند خیلی دیگر از رویدادهای سازمان ملل، کنفرانس بازنگری نیز میتواند پر از ریاکاری باشد. آخرین کنفرانس بازنگری، کنفرانسی بود که در سال ۲۰۱۵ برگزار شد.
علاوه بر شکافهای فزاینده میان قدرتهای بزرگ، بسیاری از کشورهای غیرهستهای، از پیشرفتهای کُند در زمینه خلع سلاح خسته شدهاند.
بیش از ۱۲۰ کشور با تصویب معاهده منع سلاحهای هستهای در سال ۲۰۱۷، به دنبال کوچکشمردن این سلاحها بودند. این معاهده سال پیش لازمالاجرا شد و ۶۶ کشور نیز آن را تصویب کردند.
هدف آن در ممنوعیت کامل سلاحهای هستهای، برای کشورهای دارای سلاحهای هستهای الزامآور نیست.
اما نیوزلند، که از امضاکنندگان معاهده جدید است قول داده که مانع خاموشی این شعله باشد. فیل ترایفورد، وزیر خلع سلاح، در توئیتی نوشته: «من به صراحت اعلام خواهم کرد که نیوزلند، انفعال دولتهای هستهای در پایاندادن به توافق بزرگ را کاملاً غیرقابل قبول میداند.»
آقای کیمبال استدلال میکند که لااقل امریکا و روسیه باید بازرسیهای هستهای متقابل را تحت معاهده استارت نو، از سر بگیرند. ضمن آنکه کنفرانسهای بازنگری باید وادارشان کند که کار را بر روی معاهدهای جایگزین آغاز کنند. و حتی اگر نتوانستند به توافق برسند، باز به شرایط استارت نو پایبند بمانند.
خانم گوتمولر نیز استدلال میکند که یک آغاز خوب میتواند بازگرداندن محدودیتها برای موشکهای میانبرد و کوتاهبرد باشد (۵۰۰، تا ۵ هزار و ۵۰۰ کیلومتر).
یکی از موانع این است که امریکا میخواهد موشکهای معمولی از این نوع را در اقیانوس آرام مستقر کند؛ جایی که چین در چنین تسلیحاتی دستِ بالا را دارد.
خانم گوتمولر میگوید که روسیه پیشتر محدودیتهایی را در اروپا ارائه کرده است. و او فکر میکند که اگر چین به موشکهای هستهای محدود شود، ممکن است به چیزی مشابه در آسیا گرایش پیدا کند.
جو بایدن، رئیسجمهور امریکا که از دیرباز حامی مهار هستهای بوده است، در نامهای در ماه ژوئن نوشت که امریکا باید فراتر از استارت نو رفته و به تعامل با روسیه در باب مسئله ثبات استراتژیک ادامه بدهد.
اما شمار طرفداران او به طور روزافزونی رو به کاهش میرود و از محبوبیتش کاسته میشود. جمهوریخواهان که بیش از دموکراتها به محدودیتهای تسلیحاتی مشکوکاند، ممکن است یک یا هر دو مجلس کنگره را در انتخابات میاندورهای در ماه نوامبر و شاید هم کاخ سفید را در سال ۲۰۲۴ به چنگ آورند.
برخی کارشناسان نظیر فرانکلین میلر، یک مقام سابق کنترل تسلیحات، استدلال میکند که معاهده استارت نو، دیگر هدف مناسبی نیست؛ زیرا کلاهک ۱۵۵۰ به امریکا اجازه بازداشتن روسیه و چین را نمیدهد.
او در والاستریت ژورنال نوشت: «کنترل تسلیحات به جای افزایش تواناییمان در بازدارندگی، آن را کاهش میدهد.»
او گفت که امریکا باید بین ۳ هزار تا ۳ هزار و پانصد کلاهک استراتژیک مستقر را در توافق با روسیه و به طور یکجانبه بسازد. و کنفرانس این ماه در نیویورک ممکن است بهترین فرصت برای جلوگیری همگان از کاربرد سلاح هستهای باشد.
در گفتوگوی فراز با ناصر نوبری، آخرین سفیر ایران در شوروی بررسی شد:
هفتخوان خرید گوشیهای اپل در ایران