بیتا محسنی _ «بیش از ٨۰ درصد از سینمای ایران دولتی است»؛ این جمله یکی از مدیران اسبق سینمایی است که به بیش از ٧ سال پیش باز میگردد. دولت و نهادهای زیر مجموعه آن از آغاز با سینمای این مرز و بوم همراه بوده و دیگر در تار و پود آن ریشه دواندهاند، جریانی ناگزیر که مانند سایر کشورها، سینمای ایران نیز نتوانسته آن را متوقف یا کم جانتر کند تا دست کم به یک استقلال نسبی برسد. به همین دلیل فراز و نشیبهایی که این شاخه از هنر از سر میگذراند، بیش از هر مدیر و مسئول و نهاد داخلی، دولت و زیرشاخههای دولتی در سینما را مرکز سوال قرار میدهد. به ویژه در یک دهه اخیر که سینمای ایران جدا از معضلات ساختاری، بستری برای ورود و خروج پولهای مشکوک شده است. این روند با توجه به آنچه در سطرهای پیش گفته شد، باعث شده تا مدیران دولتی سینما را مانند برخی از دستگاههای اجرایی کشور مجاب کند، تا برای برای پوشش ناکارآمدی خود اقدام به آمارسازی کنند؛ به ویژه به این دلیل که بخش اعظم بودجه دولت در سینما ، مربوط به نهادهای دولتی و شبه دولتی چون «بنیاد سینمایی فارابی»، «موسسه سینما شهر»، «مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی» و … میشود؛ بودجههایی که توجیه اقتصادی بسیاری از آنها علیرغم شفاف سازی سازمان سینمایی، مشخص نیست. به همین دلیل قصد داریم در سلسله گزارشهایی، این نهادها را با تمرکز بر تاریخچه، جزییات بودجه، جهشهای بودجه و کارایی آنها در سینما واکاوی کنیم و کمی به ابعاد پنهان این نهادها بپردازیم. گزارش اول مربوط به پربحثترین این نهادها است؛ «بنیاد سینمایی فارابی».
نگاهی اجمالی به تاریخچه
استودیو میثاقیه در سال ۱۳۳۸ توسط مهدی میثاقیه بنا نهاده شد که بسیاری از فیلمهای سینمایی پیش از انقلاب محصول این استودیو فیلم است. این استودیو پس از انقلاب اسلامی و زمانی که هنوز میثاقیه در ایران بود، در جریان مصادرههای ابتدای انقلاب، با حکم دادگاه انقلاب مصادره و بعدها به بنیاد سینمایی فارابی تبدیل شد.
در خردادماه سال ۱۳۶۲ هجری شمسی، محمد خاتمی به عنوان وزیر وقت فرهنگ و ارشاد اسلامی، فخرالدین انوار را به معاونت سینمایی این وزارتخانه منصوب کرد و او نیز یک گروه ویژه برای رسیدگی به وضعیت صنعت سینمای ایران در پس از پیروزی انقلاب اسلامی تشکیل داد. گروهی که سیدمحمد بهشتی، محمد مهدی دادگو و محمد آقاجانی در آن عضویت داشتند. این گونه بود که «باشگاه فارابی» که دیگر با عنوان «بنیاد فارابی»، خوانده میشد، پس از انجام مراحل قانونی به تقسیم مسئولیتهای فرهنگی و سینمایی در پس از پیروزی انقلاب اسلامی پرداخت و نقش محوری خود در صنعت سینمای ایران را آغاز نمود. از سال ٩٣ تاکنون مدیرعامل این نهاد علیرضا تابش است.
اهداف فارابی؛ از تعریف تا تحقق
اولین هدف تعریف شده فارابی، حمایت از تولید و توزیع فیلم در داخل و خارج از کشور است. البته متولیان رسمی سینمایی کشور در وزارت ارشاد نیز با پذیریش ماهیت آشفته بنیاد فارابی توانستند به نوعی ویژه نخستین باند و شبکه انحصار فرهنگی را در صنعت سینمای پس از انقلاب متولد نمایند و در این راستا برای تقویت و ایجاد قدرت روزافزون برای این مجموعه، اقدام به تاسیس دفتر امور جشنوارههای بنیاد سینمایی فارابی کرده و این دفتر را متولی و برگزارکننده رسمی جشنواره بینالمللی فیلم فجر، جشنواره فیلم کودک و نوجوان و بهطور کلی هر جشنواره حرفهای در عرصه صنعت سینمای کشور نمودند. از طرفی مدیران فارابی میگویند حدود ۳۰ درصد از تولیدات سالانه سینمای ایران محصول این بنیاد است. اما بررسی گزارشهای مالی این نهاد نشان میدهد که علیرغم اصلیترین هدف تعریف شده یعنی تولید، فارابی کمتر از یک دهم از کل هزینه تولید در سینمای ایران را میدهد. نگاهی به عملکرد فارابی طی ٣ دهه اخیر نشان میدهد که دولت کاری جز وام و مشارکت در سینما ندارد و از آن حضور همهجانبه سینمای گلخانهای دیگر خبری نیست. پس با نگاهی منصفانه میتوان فارابی را بنگاهی برای وامدهی در سینما تعریف کرد که فیلم هم تولید میکند!
سال هفتاد، مشارکت سینمایی با وام دهی
انتشار گواهی مالکیت و میزان و درصد سهامِ مالکانِ ۱۰۲۹ فیلم سینمایی که اخیرا از مجرای سازمان سینمایی انجام شد، واکنشهای بسیاری به دنبال داشت. آن چه در مرور تیتروار، توجه را جلب میکرد، مشارکت «بنیاد سینمایی فارابی» در تولید بود که با یک سرچ ساده در جدول، ما را به عدد ۲۲۹ بار تکرار نام «فارابی» در جدول میرساند، مشارکتی که یا به صورت مستقیم و میانگین بیش از ۵۰ درصد در مالکیت فیلم بود و یا تسهیلات ارائه شده در قالب وام؛ وامی که میانگین آن تنها در سال هفتاد و ورود فارابی به سینما، بین ۱۰۰ تا ۴۰۰ میلیون ریال و در دهه ۸۰ تا ۹۰ بین ۶۰۰ میلیون ریال تا ۵ میلیارد ریال بود .فهرست به ما میگوید فارابی به ویژه در سال ٨۰ بسیار به تولید در سینما علاقه مند بود اما سوال این است آیا سرمایهگذاری این نهاد در حوزه اکران، توزیع و تبلیغات نیز تحقق یافت؟ فهرست به ما میگوید خیر! نتیجه این است که برخی فیلمها که اتفاقا بودجه بالایی صرف حمایت از تولید آنها شده بدون مخاطب ماندهاند.
بودجه فارابی از سال ٨٧ تا ٩۱
آمار میزان بودجه فارابی به سال ٨٧ به بعد باز میگردد، یعنی درست دورانی که حسین انتظامی، رییس فعلی سازمان سینمایی، جداول مربوط به آنرا منتشر کرده است. در سال ٨٧، بودجه سازمان سینمایی ٢٩ میلیارد و ۵٧۰ میلیون تومان بود. در همین سال، بنیاد فارابی ۱۵ میلیارد و ۴٣۰ میلیون تومان بود، یعنی بیش از ۵۰ درصد از کل بودجه سازمان سینمایی! در سال ٨٨ و ٨٩ بودجه فارابی تنها دو میلیارد تومان افزایش داشت و روی مدار ۱٧ میلیارد ایستاد.
اوج بودجه سازمان سینمایی در دولت یازدهم را باید در سال ۱٣٩۰ جستجو کنیم، وقتی بودجه این نهاد به ٧۴ میلیارد و ٩٣۰ میلیون تومان و بودجه بنیاد فارابی که پرهزینهترین نهاد زیر مجموعه سازمان است به ناگاه از ۱٧ میلیارد به ٢٨ میلیارد و ۵۰۰ میلیون تومان صعود کرد، صعودی که به زعم بسیاری در سایه جابه جایی مدیران و بهروزرسانی خط و مشی مالی و کاری آنها حاصل شد!
اما بنیاد سینمایی فارابی در دولت دوم احمدی نژاد در مجموع ۱۰۱ میلیارد و ۴۰۵ میلیون تومان بودجه تخصیص شده دریافت کرد. رقمی بالاتر از تمام نهادهای سینمایی آن هم درست در روزهایی که انتشار ریز عملکرد مالی در سازمان سینمایی باب نشده بود و حمایت از جشنوارهها و بسیاری از امور سینمایی توسط این بنیاد انجام نمیشد!
بودجه فارابی از سال ٩٢ تا ٩۶
بر این اساس بودجه این بنیاد در طول سالهای ۱۳۹۲ لغایت ۱۳۹۶ هجری شمسی، با افزایش ۱۵۰ درصدی همراه بوده است و این میزان از حدود ۱۶ میلیارد تومان در سال ۱۳۹۲ هجری شمسی، به حدود ۳۸ میلیارد تومان در سال ۱۳۹۶ هجری شمسی، میرسد و این در حالی است که تعداد تولیدات این بنیاد، در جایگاه سازنده اثر به صورت مستقل، در سالهای ۱۳۹۲، ۱۳۹۳ و ۱۳۹۴ هجری شمسی، به صفر رسیده است! همانطور که در جدول مشاهده میشود این بنیاد در سالهای اخیر صرفاً تبدیل به یک پیمانکار دست دوم در تولید آثار و بنگاهی برای پرداخت وام جهت ساخت آثار سینمایی تبدیل شده است. جالب اینکه در این مدت بودجه این مجموعه به شکل فزایندهای افزایش یافته، گویی سود وامهای پرداختی به مزاق سازمان سینمایی خیلی خوش آمده است! نکته جالبتر تفاضل میزان کل بودجه اختصاص داده شده به این بنیاد با میزان حمایت در تولید پروژههاست. به عنوان مثال بنیاد سینمایی فارابی در سال ۱۳۹۴ هجری شمسی، در حدود ۱۶ میلیارد تومان در تولید پروژهها سرمایهگذاری نموده است، این درحالی است که بودجه اختصاص داده شده به این بنیاد در همان سال چیزی در حدود ۲۳ میلیارد تومان بوده است! یعنی تکلیف رقمی بالغ بر ۵ میلیارد تومان نامشخص است.
بودجه فارابی از سال ٩٧ تا ٩٩
در سال ٩٧ بودجه فارابی به بیش از ۴۰ میلیارد تومان رسید. بخش اعظم این بودجه یعنی نزدیک به ۱۴ میلیارد تومان صرف هزینه پشتیبانی شد، پشتیبانی که در جای خالی جدول پیوست مشخص نیست از چه فعل یا فردی صورت گرفته است!
اما در سال ٩٨، بودجه فارابی یه جهش ۱٨ میلیاردی را تجربه کرد و اعتبار خالص ۵٨ میلیارد و ٨۰۶ میلیون تومان برای آن در نظر گرفته شد اما در نهایت ۴۶ میلیارد و ۶۴۰ میلیون تومان از آن محقق شد. نکته جالبی که در حمایتهای مالی فارابی دائم تکرار میشود، کمک به تولید اثر سینمایی «فاخر» است؛ صفتی که اولین بار احمدی نژاد به برخی فیلمهای سفارشیساز اطلاق کرد. مبلغ حمایت فارابی از ساخت این طیف فیلمها به طور میانگین هر سال بیش از ۱۰ میلیارد تومان بوده است. برای مثال در سال ٩٨ در سیاهه مالی فارابی رقمی معادل ۱۸ میلیارد و ۷۰۰ میلیون برای حمایت از فیلمهای فاخر مصوب شد. اما اگر میخواهید بدانید فاخرها کدامند باید به فیلمهایی مثل «غلامرضا تختی»، و «رد خون» اشاره کنیم که اولی حمایت ۳.۹میلیاردی و دومی حمایت ۲.۲میلیاردی را گرفتهاند اما در گیشه موفقیت چندانی نداشتند.
اما شاید باورش سخت باشد در سال جاری که کرونا سینما را تعطیل کرده و اهالی سینما را به خاک سیاه نشانده، فارابی بیش از ۶۰میلیارد(دقیقا ۶۴.۱۳ میلیارد) ردیف بودجه داشت و این در حالی است که به دلیل محدودیتها و تعطیلیهای اجباری ناشی از کرونا، تولید و اکران یعنی دو رکن اصلی فعالیت فارابی تقریبا راکد بودند! یکی از شگفتیهای این بودجه، اعتباری بیش از ۴میلیارد (دقیقا ۴.۴۳میلیارد) برای برگزاری جشنواره موسوم به جهانی فجر است؛ در حالی که این جشنواره امسال و به دلیل کرونا اصلا برگزار نشده ولی تاکنون مطابق با شفافسازی انتظامی بیش از یک میلیارد هم صرف جشنوارهای شده که اصلا برگزار نشد! فارابی از این دست خرجهای بدون توجیح اقتصادی زیاد دارد. این نهاد حتی برای نظارت هم بودجههای چند صد میلیونی میگیرد اما به راستی تنها با بخشی از بودجه فارابی دست کم در سال جاری که کرونا نفس سینما و اهالی آن را به شمارش انداخته بود ، چه میشد کرد؟
از ساخت سالن سینما تا تصفیه بدهی سینماداران
با بودجه ۶۴ میلیارد تومانی فارابی میتوان در ٣٢ منطقه محروم، سینما با ویژگیهای استاندارد ساخت. با این بودجه همچنین میتوان در ٩ شهرستان، پردیس سینمایی احداث کرد. ارشاد میتواند با نیمی از این بودجه بدهی ٢۶ میلیونی سینماداران را که قول کمک در پرداخت آن داده بود و عملا چیزی محقق نشد، کامل تسویه کند.
آنچه در این گزارش مرور شد صرفاً تصویری لانگ شات از آن چیزی است که در فرآیند حمایتهای دولتی از تولیدات سینمای ایران در جریان است؛ تصویری که صدالبته در جزییات میتواند با ابهاماتی پررنگتر و جدیتر مواجه شود. کمااینکه بخشی از این ابهامات طی چند گزارش از سایت «فراز» منتشر شده اما هنوز جواب درخوری از سوی مسئولان امر دریافت نکرده است!
در گفتوگوی فراز با ناصر نوبری، آخرین سفیر ایران در شوروی بررسی شد:
هفتخوان خرید گوشیهای اپل در ایران