پادکست؛ صدایی منفرد در هجوم فریادهای مجازی!

براي بسياري از خوانندگان، واژه پادكست، واژه پادکست هنوز كلمه اي تازه و نامانوس است؛ پديده ۱۶ ساله اي كه مي توان گفت پس از سال‌ها حال و در اوج بحران کرونا بهار طولاني مدت خود را تجربه می کند. شبيه صدايي تازه كه چند صباحي است در هجوم صداهاي اطراف زياد به گوش مي‌رسد و در تلاش است ميان اين هياهو، راه خود را پيدا كند. برای آن‌هایی که قديمي‌تر هستند، پادکست را می‌توان يك نوع رادیو آماتوری اینترنتی تعریف کرد. آن‌هایی که نمی‌دانند رادیو آماتوری چیست نیز، پادکست را می‌توانند با نام قدیمی‌تر آن یعنی «بلاگ صوتی» بشناسند؛ همان بلاگ،‌ اما با پست‌های صوتی اپیزودی. در ادامه قرار است زير و بم يك هجوم را در آینه آمار مرور كنيم، هجوم يك صداي منفرد در دهكده جهاني مارشال مك لوهان را! پس تصمیم‌تان را بگیرید و اگر به پادکست علاقه‌مند هستید، مرورگر دستگاهی که به کمک آن این نوشته را می‌خوانید، آماده کنید چون قرار است به اعماق دنیای پادکست‌ها شیرجه بزنیم!

پادکست در جهان

شاید در سال ٢۰۰۱ و وقتی که «آدام کری» از ستاره‌های معروف MTV به دیوید وینر پیشنهاد کرد سیستمی به‌وجود آید که در طول شب فایل‌ها دانلود شود تا کاربر صبح روز بعد بتواند به‌راحتی آن ها را باز کند و مورد استفاده قرار دهد، فکرش را نمی‌کرد که این ایده منتج به تولید پادکست شود. در اولین پادکست جهان با او مصاحبه شد و از آن روز وینر را پدر وبلاگ ،RSS و پادکست می‌شناسند.

وقتی پادکست به ایران رسید

گفته می‌شود نخستین پادکست در ایران در اواخر سال ۸۳ راه‌اندازی شده و از رادیو «هودر» و عبدالقادر بلوچ و محمود بشاش به‌عنوان اولین‌های پادکست ایرانی نام می‌برند. با این حال سال ۲۰۱۲ (۱۳۹۰) نقطه آغاز جدی پادکست‌های فارسی بود، تا جایی که بررسی‌ها نشان می‌دهد «رادیوگیک» احتمالا جزو نخستین پادکست‌های فارسی باشد که اولین قسمتش در مارس ۲۰۱۲ (اسفند ۱۳۹۰) منتشر شد، اما از آن جا که ایرانیان خارج از کشور خیلی زودتر با پادکست آشنا شدند، بعید نیست که پادکست‌هایی به زبان فارسی تولید شده باشد، ولی امروز اثر خاصی از آن‌‌ها نیست. رادیوگیک (تولیدشده توسط هکری ایرانی با نام مستعار «جادی») همان طور که از اسمش پیداست، ارتباطی با جامعه گیک‌های ایرانی دارد. قشری که زودتر از بقیه دنبال مرزهای علوم ارتباطی و کامپیوتری اند.

کمی بعدتر، موج اول تولید پادکست‌های فارسی آغاز شد، حوالی سال‌های ۹۱ و ۹۲. در این دوره بیشتر پادکست‌های فارسی زمینه سیاسی، اقتصادی یا ادبی داشتند (هم داخلی‌ها و هم خارجی ها). بسیاری از ایرانی‌ها پادکست را با نام «رادیو چهرازی» شناختند؛صداى ناله هاى بلندى از دل طبقه متوسط جامعه که در واقع نماينده بخش زيادى از آدم ها بودند؛ آدم هایی که مى توانستند خوب و سالم باشند ولى هرروز معيشت، رقت انگيز بودن نهادهاى اجتماعى و مخصوصا فرهنگى داغ دل شان را تازه مي كرد.

موج دوم پادکست فارسی

از سال ۹۴ پادکست فارسی وارد دوره جدیدی شد. دوره‌ای که پادکستر‌های قوی تری وارد میدان شدند. علی بندری (با پادکست چنل بی)، شاهین جوادی نژاد و رضا حریریان (پادکست استرینگ کست) از چهره‌های مشهور سال‌های ۹۴ و ۹۵ فضای پادکست فارسی اند. از سال ۹۵ به بعد، دوره رشد پادکست‌‌های فارسی است. تعداد پادکست‌های فعال و قوی که تعدادشان به‌سختی به ۲۰ می‌رسید، طی یکی دو سال به نزدیک ۱۰۰ رسید و این روند همچنان ادامه دارد. در همین دوره، موضوعات زیر پوشش پادکست‌های فارسی گسترده‌تر هم شد؛ از موسیقی و فوتبال گرفته تا اقتصاد، قصه سرایی، تاریخ، روان شناسی و فلسفه. پادکست فارسی در موج دوم توانست صدایش را به گوش مخاطبانش برساند. در همین چهار پنج سال اخیر بود که شبکه اجتماعی توئیتر به مرکز حضور پادکستر‌های فارسی زبان تبدیل شد و کم کم پایش به اینستاگرام هم باز شد.

آمار پادکست در جهان

طبق گزارش فرهیختگان امروز حدود یک میلیون برند پادکست مختلف وجود دارد و حدود ۳۰۰ میلیون قسمت پادکست در سطح فضای مجازی یافت می‌شود. براساس آماری در آمریکا ۴۹ درصد شنوندگان در خانه به پادکست گوش می‌دهند. ۲۲ درصد درحال رانندگی، ۱۱ درصد هنگام کار، ۴ درصد هنگام استفاده از وسایل حمل‌نقل عمومی، ۴ درصد هنگام تمرین ورزشی، ۳ درصد درحال پیاده‌روی و ۷ درصد هم در سایر موقعیت‌ها به پادکست گوش می‌دهند. در آمریکا ۶۴ درصد مردم می‌دانند که پادکست چیست اما آن هایی که می‌دانند «معاون اول رئیس‌جمهور کیست؟» فقط ۴۰ درصد هستند!

در سال ۲۰۱۵ پادکست‌ها ۶۹ میلیون دلار درآمد داشته‌اند. در سال‌های ۲۰۱۶، ۲۰۱۷، ۲۰۱۸ به ترتیب، ۱۱۹، ۳۱۴ و ۴۰۲ میلیون دلار درآمد پادکست‌ها بوده است. در سال ۲۰۱۹ این عدد به ۵۱۴ میلیون دلار رسید و در سال ۲۰۲۰، مجموع درآمدزایی پادکست‌ها به ‌عدد ۶۵۰ میلیون دلار رسیده است. جالب است بدانید جمعیت تحصیلکرده و نسبتا مرفه جامعه بیشتر به پادکست جذب می‌شوند، درواقع ۴۵ درصد احتمال دارد که شنونده‌ پادکست مدرک دانشگاهی داشته باشد و ۶۸ درصد از این افراد مدرکی بالاتر از لیسانس دارند. همچنین درصد زیادی از شنونده‌های پادکست جز افراد پر درآمد جامعه هستند، در آمریکا ۴۵ درصد از شنونده‌های پادکست درآمدی بالای ۲۵۰ هزار دلار در سال دارند. ۶۷ درصد مخاطبان کل پادکست‌ها در آمریکا و جهان، بین ۱۸ تا ۴۴ سال سن دارند که نشان می‌دهد اکثر مخاطبان پادکست در بازه سنی جوان هستند.

آمار پادکست در ایران

بر اساس گزارش ناملیک، تا تابستان ۹۹ بیش از ۳ هزار پادکست فارسی وجود دارد و روزانه تا ۳۰۰ هزار بار پادکست توسط مردم ایران گوش داده می‌شود که افراد ۲۵ تا ۳۲ سال بیشترین مخاطبین آن ها هستند. رقم ۳۰۰ هزار پخش پادکست روزانه توسط مخاطبین، به خوبی نشان‌دهنده‌ این موضوع است که پادکست به شدت مورد استقبال کاربران قرار گرفته است. بر اساس این گزارش معرفی دوستان بیشترین باب آشنایی شنوندگان با پادکست بوده (با ۴۳ درصد) و پس از آن این شبکه‌های اجتماعی بودند که مردم را با این مقوله آشنا ساختند (با ۳۹ درصد).

یک گزارش آماری دیگر نشان می‌دهد ۸۰ درصد مردم از موبایل برای شنیدن پادکست استفاده می‌کنند و همچنین ۶۰ درصد آنها ترجیح می‌دهند به جای دانلود، پادکست‌ها را به صورت آنلاین استریم کنند. نکته جالب اینجاست که ۴۸ درصد کاربران پادکست‌ها را در خانه خود گوش می‌دهند و ۲۴ درصد نیز در حین حمل و نقل (رانندگی یا سفر با وسایل نقلیه). همچنین ۱۰ درصد کاربران در حین پیاده‌روی و ورزش به پادکست گوش می‌سپارند و ۱۸ درصد در سایر مواقع. همچنین بیشترین مخاطب پادکست‌ها افراد ۲۵ تا ۳۲ سال هستند (با ۳۶ درصد جمعیت) و جوانان ۱۸ تا ۲۵ ساله روی هم رفته تنها ۱۷ درصد این مخاطبین را تشکیل می‌دهند. آمار جمعیتی افراد ۳۲ تا ۴۰ سال نیز بیشتر از جوانان ۱۸ ساله بوده و آنها ۲۸ درصد جمعیت شنوندگان پادکست فارسی هستند. بالای ۴۰ سال نیز ۱۸ درصد این جمعیت هستند.

مخاطبین پادکست فارسی عمدتا از قشر دارای تحصیلات آکادمیک هستند و ۴۵ درصد آنها مدرک کارشناسی و ۳۶ درصد دارای مدرک فوق لیسانس یا دکترا دارند. بیشتر این افراد نیز جز قشر متوسط جامعه به شمار می‌آیند و درآمدی کمتر از ۵ میلیون تومان در ماه دارند. نکته حائز اهمیت اما اینجاست که ۹۸ درصد این کاربران فارغ از هر سن و مدرک تحصیلی، با پدیده‌هایی چون خرید اینترنتی آگاه هستند. همچنین باید گفت که ۵۲ درصد شنوندگان پس از شنیدن یک تبلیغ در پادکستی که مشغول گوش دادن آن هستند، به دنبال آن برند تحقیق می‌کنند. همچنین باید بدانیم که در حوزه پادکست فارسی ۷۴ درصد پادکست‌ها با تبلیغات و اسپانسر تهیه می‌شود که این موضوع بستر گسترده پادکست برای درآمد زایی را آشکار می کند.

رخنه نظارت حتی در تازه ترین روزنه ها

اما سایه نظارت بر پادکست نیز مانند سایر رسانه ها سنگینی می‌کند؛ هرچند هنوز اعمال نظرها سلیقه ای نشده و پادکست از این نظر سلامت باقی مانده است! باید گفت نظارت بر پادکست‌های منتشر شده از سوی وزارت ارشاد اسلامی انجام می‌شود. در ابتدای کار، زمانی‌که فایل‌های پادکست کم بود و این پدیده به آن صورت فراگیر نشده بود، اعضای تیم هر استارت آپ در خودِ مجموعه آن‌ها را گوش می‌کردند اما پس از زیاد شدن تعداد فایل‌ها، دست‌اندرکاران هر استارت آپ مثل «شنوتو» اپلیکیشنی طراحی کردند که فرکانس صداها را می‌سنجید و در صورتی‌که کلمات ممیزی در آن نبود، فایل را منتشر می‌کرد. در نهایت باید گفت که خطوط قرمز بسیاری از استارت‌آپ ها که پادکست تولید می کنند توسط وزارت ارشاد تنظیم شده است و بسیار با خطوط قرمز رادیو و صدا‌وسیما متفاوت است و شاید به همین علت باشد که چند تن از گویندگان رادیو را به سمت خود کشانده است!