نتایج درگیری ایران و باکو؛ از قیام ترکیه تا انفعال روسیه
واهان کوستانیان، معاون وزیرخارجه ارمنستان، در مصاحبه‌ای اختصاصی با المانیتور گفت: «آذربایجان سه هدف دارد: پاکسازی قومی قره‌باغ کوهستانی، جهت انگیزش گسترده تنش نظامی در منطقه و نهایتاً سوق‌دادن طرف ارمنی به ایجاد کریدوری فراسرزمینی.» کوستانیان اضافه کرد: «ایران شریک مهمی است. مرز با ایران برایمان از اهمیت بالایی برخوردار است. ما دو مرز بسته با ترکیه و آذربایجان داریم. و بنابراین ایران و گرجستان، تنها دروازه‌های ما به دنیای بیرون هستند.»...
سیونیک؛ ارمنستان_ هتلی کوچک در گوریس، تفرجگاهی در منطقه سیونیک واقع در جنوب ارمنستان، بستری برای مانورهای ژئوپلتیکی میان قدرت‌های غربی، ترکیه، روسیه و ایران می‌شود. هتل میرهاو، متشکل از سه کلبه روستایی، که پر است از گلیم‌های عتیقه و ظروف مسی، در میان وحشتی که از درگیری مجدد میان ارمنستان و آذربایجان وجود دارد، می‌تواند ایران را به بزرگ‌ترین بازنده این معامله تبدیل کند.
از دوازدهم دسامبر، زمانی که آذربایجان عملاً دسترسی خود را به قره‌باغ کوهستانی از دست داد، خانواده‌های زیادی اینجا پناه گرفته‌اند؛ و بدین ترتیب به گروهی از فعالان زیست‌محیطی آذربایجانی (بی هیچ سابقه‌ای از حمایت‌های زیست‌محیطی)، مجال داده شده که تنها جاده‌ای که منطقه مورد مناقشه را به ارمنستان وصل می‌کند، مسدود نمایند.
منطقه‌ی ارمنی‌نشین، واقع در داخل مرزهای شناخته‌شده بین‌المللی آذربایجان، از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، تحت نام آرتساخ خود را اداره کرده است.
با پیشروی قدرت‌های منطقه‌ای، یک بحران انسانی تمام‌عیار در حال وقوع است. بحرانی که در آن از شیرخشک نوزاد گرفته تا داروها و سایر اقلام حیاتی، روز‌به‌روز کمیاب و کمیاب‌تر می‌شوند. مدارس تعطیل شده‌اند و قره‌باغ ۱۲۰ هزار نفری به ساکنان خویش کارت سهمیه‌بندی داده است. و این در حالی‌ست که آذربایجان کماکان به ایجاد اختلال در عرضه گاز و برق، آن هم در دمای زیر صفر درجه ادامه می‌دهد.
رهبران ارمنستان، آذربایجان را به تلاش برای پاکسازی قومی قره‌باغ و تحمیل گرسنگی به مردم محلی و مجبورکردن‌شان به ترک منطقه متهم می‌کنند.
الهم علی‌اف، رهبر مقتدر آذربایجان، در مصاحبه‌ای تلویزیونی در دهم ژانویه ضمن اشاره به این موضوع گفت: «شرایط در منطقه قره‌باغ برای گروهی مهیا خواهد بود که بخواهند زیر پرچم آذربایجان زندگی کنند. و حقوق و امنیت این افراد درست مشابه شهروندان آذربایجان تأمین خواهند بود.»
او ادامه می‌دهد: «راه برای آنهایی که نمی‌خواهند شهروند ما باشند، بسته نیست. آنها می‌توانند با پای خودشان بروند و یا با حافظان صلح [روسی] همراه شده و به ارمنستان بازگردند.»
سرزنش‌های اتحادیه اروپا و ملامت‌های شدیدتر از جانب ایالات‌متحده تاکنون تأثیر چندانی نداشته و بدین ترتیب محاصره وارد روز پنجاه‌و‌یکم خود شده است.
گروه بین‌المللی بحران در پایش سال ۲۰۲۳، قره‌باغ را، پس از اوکراین در رده دوم [در میان ۱۰ درگیریِ برتر] رده‌بندی کرده است. این گروه در گزارشی هشدار داده که « در جناح شرقی اروپا جنگ دیگری در حال وقوع است.»
اینا گاسپاریان، که شوهر و دو فرزندش در اسپاناکرت پایتخت به سر می‌برند، می‌گوید: «من با دو فرزندم اینجا گیر افتاده‌ایم. وضعیت غیرقابل تحملی است و نمی‌دانم چه وقت قرار است به پایان برسد. بچه‌ها به سبزیجات نیاز دارند. مغازه‌ها خالی است. دیگر چه بگویم؟» ناامیدی، صدای اینا را خاموش می‌کند.
در میز مجاور در اتاق نهارخوری میرهاو، گروهی از مردان و زنان در حالی که با دقت از تماس چشمی با مهمانان دیگر پرهیز دارند، خیلی آرام با یکدیگر صحبت می‌کنند. آنها اعضای هیئت‌ناظر غیرنظامی اروپا و متشکل از ۴۰ عضو هستند؛ که مقرشان میرهاو است. آنها [پس از آنکه نیروهای آذربایجان در ۱۲ سپتامبر از مرز عبور کردند] برای پایش خط آتش‌بس ۲۵۰ کیلومتری (۱۵۵ مایلی) مستقر شدند. و بدین‌ترتیب مجموعه‌ای از ارتفاعات استراتژیک داخلی ارمنستان را تصرف نمودند.
دو روز بعد زمانی که روسیه در این جنگ آتش‌بس اعلام کرد (رئیس پارلمان ارمنستان این اعتبار را به ایالات‌متحده داده بود)، ۳۰۰ سرباز از هر دو سو به قتل رسیده بودند؛ و این بالاترین حد تشدید تنشی بود که از زمان جنگ ارمنستان و آذربایجان، برای دومین بار بر سر قره‌باغ کوهستانی در سال ۲۰۲۰ رخ داده بود.
با حمایت ترکیه و اسرائیل، آذربایجان پیروز شد و تمامی اراضی خود را که در درگیری پیشین توسط ارمنستان اشغال شده بود، باز پس گرفت. [لازم به ذکر است که این درگیری با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، شدت بیشتری یافته بود و به دنبال آن مرز واقعی ایران و ارمنستان کوتاه‌تر شده بود.] همچنین که این واقعه به اشغال یک‌سوم قره‌باغ کوهستانی منجر شد. حالا تصور می‌شود که آذربایجان کنترل حدوداً ۲۰۰ کیلومتر مربع (۱۲۴ مایل مربع) از خاک ارمنستان را در اختیار داشته باشد... و این برای باکویی که در مسیر قوت‌یافتنِ بیشتر است، کافی به نظر نمی‌آید.
فاجعه برای ایران
نگرانی بزرگ‌تر این است که حالا علی‌اف، عطف به مشکلات اوکراین در روسیه و ناآرامی‌های داخلی کشور ایران، به دنبال امتیازات بزرگ‌تری خواهد بود: کریدور زمینی و ریلی که آذربایجان را از طریق جنوبی‌ترین استان ارمنستان، سیونیک، به بزرگ‌ترین منطقه نخجوان و ترکیه متصل می‌کند.
ایران را نیز از ارمنستان، که تنها همسایه مسیحی و سنگ‌بنایی محکم و حیاتی به سوی بازارهای غربی بوده، جدا می‌کند. ارمنستان نیز به نوبه خود عملاً از حمایت‌های نظامی و بالقوه دوست‌ترین همسایه خویش، یعنی ایران، محروم خواهد شد.
حمیدرضا عزیزی، از همکاران ایرانی مهمان در اندیشکده SWP مستقر در برلین، گفت: «کریدور زنگزور، فاجعه‌ای ژئوپلتیک برای ایران خواهد بود.»
واهان کوستانیان، معاون وزیرخارجه ارمنستان، در مصاحبه‌ای اختصاصی با المانیتور گفت: «آذربایجان سه هدف دارد: پاکسازی قومی قره‌باغ کوهستانی، جهت انگیزش گسترده تنش نظامی در منطقه و نهایتاً سوق‌دادن طرف ارمنی به ایجاد کریدوری فراسرزمینی.» کوستانیان اضافه کرد: «ایران شریک مهمی است. مرز با ایران برایمان از اهمیت بالایی برخوردار است. ما دو مرز بسته با ترکیه و آذربایجان داریم. و بنابراین ایران و گرجستان، تنها دروازه‌های ما به دنیای بیرون هستند.»
آذربایجان با عصبانیت درخواست‌های ارمنستان را برای اقدامات بین‌المللی با عنوان اقدامات پروپاگاندا رد کرده و گفته است که صلیب سرخ و نیروهای حافظ صلح روسیه، در حال اطمینان‌یافتن از جریان غذا و دارو در قره‌باغ کوهستانی هستند.
اتحادیه اروپا در ۲۳ ژانویه اعلام کرد که در حال پایه‌ریزی چیزی است که خودش آن را «مأموریت مشترک امنیت و سیاست دفاعی در ارمنستان» نامیده است. قرار است که در امتداد مرز آذربایجان و جهت اطمینان از برقراری خطوط آتش‌بس ، ۱۰۰ ناظر غیرنظامی مستقر گردند. همان‌گونه که شاهن زیتونچیان، جراح مغزواعصاب ایرانی-ارمنی بازنشسته و مدیر هتل میرهاو گفته است: «حضور ناظران اندکی به آدم حس امنیت می‌دهد. تنها یک احمق ممکن است در مقابل چنین اقدامی واکنش منفی نشان بدهد.»
اما مأموریت آنها، قره‌باغ کوهستانی را [که برای تحقق‌یافتن، محتاج رضایت آذربایجان است] شامل نمی‌شود. بعید هم به نظر می‌رسد که چنین اتفاقی در آینده نزدیک امکان وقوع داشته باشد. وزارت خارجه روسیه، ضمن انتقاد از این اقدام اتحادیه اروپا، آن را تلاشی ترکیبی با ایالات‌متحده «جهت کسب یک جایگاه (حالا به هر قیمتی که شده)» نامیده است.
منتقدان می‌گویند که اتحادیه اروپا به دنبال اصلاح قرارداد گازی‌ای است که در ماه جولای با آذربایجان امضا کرده است. به باور منتقدان، این اتحادیه قصد دارد واردات گازی خود را دو برابر کرده و بدین ترتیب، کاهش این واردات را که به تبع توقف صادرات نفتی روسیه (و به تبع تحریم‌های مرتبط با اوکراین) وقوع یافته، جبران نماید. و صدالبته که این معامله تنها منجر به جسارت بیشتر باکو خواهد شد.
ایران همیشه از ورود بازیگران خارجی به حیاط‌خلوت خود طفره رفته است. اما با این حال عزیزی معتقد است: «حضور اروپاییان در آنجا می‌تواند وضعیت آذربایجان را متعادل‌تر کند و این به نفع ایران است.» هرچند نباید نادیده گرفت که روابط جمهوری‌اسلامی و اتحادیه اروپا حالا در پایین‌ترین سطح خود قرار گرفته است.
علی‌اف طرح‌های خود در مورد به اصطلاح «کریدور زنگزور» را پنهان نکرده است و آن یک «ضرورت تاریخی» خوانده؛ او مکرراً تأکید کرده است که «ارمنستان چه بخواهد و چه نه، این کریدور باز خواهد شد.» ایران نیز هرگونه تلاشی برای تغییر مرزهای خود را «خط قرمز» خوانده است.
تنش‌ها میان همسایگانِ (با اکثریت) شیعه در ورای مرزهای ارمنستان در حال بالاگرفتن است. در ۲۷ ژانویه فردی مسلح با حمله به داخل سفارت جمهوری اذربایجان در تهران، به کشته‌شدن یکی از مقامات امنیتی این سفارت و زخمی‌شدن دو تن از نگهبانان آن انجامید.
علی‌اف در بیانیه‌ای گفت: «ما خواستار رسیدگی به این اقدام تروریستی و مجازات تروریست‌ها هستیم.» مقامات ایرانی گفتند که ضارب (که مردی ایرانی بوده) فاقد انگیزه‌های سیاسی بوده و انگیزه این اقدام را تنها «موضوعی خانوادگی» خوانده‌اند. اما این توضیح برای آذربایجان قانع‌کننده نبود. باکو اعلام کرد که تا زمانی که نتایج کامل تحقیقات به دست نیامده، مأموریت خود را متوقف کرده و تمام کارکنان دیپلماتیک خود را از تهران خارج می‌کند. (البته کنسولگری آذربایجان در تبریز به کار خود ادامه خواهد داد.) تصاویر ویدئویی از این حمله، نگهبانی ایرانی و مسلح به تفنگ را در حال ورود به سفارت نشان می‌دهند. تصاویری که موجب شعله‌کشیدن احساسات عمومی در آذربایجان شد.
نقش اسرائیل
برخی مقامات آذربایجانی بر این باورند که ایران، این حمله را برای تنبیه باکو [به دلیل ارسال اولین سفیر خود به اسرائیل، آن هم پس از برقراری سه دهه رابطه میان این دو کشور] انجام داده است. زائور شیریِو، تحلیلگر قفقاز جنوبی، در گروه بین‌المللی بحران، توضیح می‌دهد: «تا به این لحظه باکو برای حفظ حمایت کشورهای عربی در باب مناقشه قره‌باغ، ازین موضوع عقب‌نشینی کرده است.» با این وجود روابط میان آذربایجان و دولت یهود، برای سال‌های متمادی شکوفا شده است.
بنیامین یوغوسیان، کارشناس اهل ایروان، به المانیتور گفت: «آذربایجان در حال تبدیل‌شدن به پایگاهی اسرائیلی در منطقه است. مستشاران اسرائیلی به طور دائم در باکو مستقر هستند.»
حضور مقامات اسرائیلی اغلب حالت شایعه دارد، و اثباتش کار ساده‌ای نیست. با این وجود همه می‌دانند که آذربایجان، که از تأمین‌کنندگان اصلی نفت اسرائیل است، مقادیر زیادی سلاح را ازین دولت یهودی دریافت کرده است. اطلاعات منبع‌باز نشان داده است که هواپیماهای باری، در طول جنگ ۲۰۲۰ آنها را حمل می‌کرده‌اند... همانطور که بر احدی پوشیده نیست که اسرائیل مدت‌هاست از آذربایجان، در نقش جاسوس برای ایران استفاده کرده است.
ایران برای جلب حمایت‌های باکو و کشاندن آذربایجان به جانب خود، (لااقل در حد لفاظی) در جنگ ۲۰۲۰ حامی باکو بوده؛ و البته به اینکه روسیه تا چه حد در این امر به او اجازه پیشروی خواهد داد، فکر نکرده است. ارمنستان، در محاسباتی به همان اندازه اشتباه، در سال ۲۰۲۰ تصمیم گرفت اولین نمایندگی دیپلماتیک خود را در تل‌آویو مستقر کند... ارمنستان با هدف نیل به اهداف خویش بود که این اقدام را انجام داد.
حالا نیروهای امنیتی آذربایجان، به چندین سازمان رسانه‌ای باکو که در فهرست حقوق و دستمزدهای ایران قرار دارند، هجوم برده‌اند. هفت نفر هم که به عنوان بخشی از «شبکه جاسوسی ایران» شناخته شده‌اند، بازداشت شده‌اند.
سپاه پاسداران، از سال ۲۰۲۱ رزمایش‌های نظامی گسترده‌ای را انجام داده که آخرین آن به ماه اکتبر برمی‌گردد... این رزمایش در امتداد مرز ایران با جمهوری آذربایجان برگزار شد. آخرین رزمایش، با عنوان «ایران مقتدر» شامل راه‌اندازی پل‌های شناور و عبور از رودخانه ارس (که دو کشور را از هم جدا می‌کند) می‌شد.
حسین امیرعبدللهیان، وزیر امور خارجه ایران، در مصاحبه‌ی ۱۹ اکتبر خود با خبرگزاری دولتی ایرنا گفت: «ایران اجازه مسدودشدن مسیر ارتباطی خود با ارمنستان را نخواهد داد. و جمهوری اسلامی برای تحقق این هدف حتی دست به بازی جنگی در این منطقه نیز خواهد زد.»
آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر ایران نیز در پیامی توئیتری در سوم اکتبر هشدار داد: «کسی که برای برادرش چاه بکند، خودش پیش از سایرین داخل چاه خواهد افتاد.»
سفیر ایران در ارمنستان در بیستم ژانویه از نمایندگیِ تازه‌تأسیس کشورش در پایتخت اداری کاپان بازدید به عمل آورد. عباس بدخشان‌ظهور در گفتگو با خبرنگار کاپان گفت: «امنیت ارمنستان، امنیت ایران است.» پرچم غول‌پیکر ایران بر فراز کنسولگری، پیامی برای نیروهای آذربایجانیِ کمین‌کرده در کوه‌های مجاور بود.
جنگ‌طلبی ایران به گوش ارامنه یک موسیقی است. کوستانیان، وزیر امور خارجه به المانیتور گفت: «ما اطلاعاتی داشتیم دال بر اینکه سپتامبر گذشته، همان زمان که آذربایجان به ارمنستان حمله کرد، در حال آماده‌سازی حملات بزرگی بوده. اقدامات و اظهارات ایران به جلوگیری از وخامت این وضعیت کمک بسیاری کرد.» برخی دیگر هم بودند که امریکا را مسئول بازدارندگی باکو می‌دانستند.
در شهر کوچک مقری در مرز ایران، آسیا سرکیسیانِ رستوران‌دار، گفت که از زمان جنگ ۲۰۲۰ تجارت به همان اندازه کوچک و محدود باقی مانده است. سرکیسیان گفت: «با افزایش رو به رشد تهدید جنگ، قصد ترک اینجا را ندارم ولی باید به فکر فرزندانم هم باشم.» او اضافه کرد: «اینجا در مقری، امید ما به ایران است. ولی آنها هم در جهت منافع خودشان عمل می‌کنند.»
سیونیک پیوندهای فرهنگی و تاریخی قدرتمندی با ایران دارد؛ پیوندهایی که قدمت‌شان به اوایل قرن شانزدهم برمی‌گردد؛ زمانی که بخش عمده ارمنستانِ کنونی، تحت حکومت پارسیان بود. نشانگان این قدمت را می‌توان در نقاشی‌های دیواری‌ای مشاهده کرد که به سبک مینیاتوری نفیس ایرانی در کلیسای سنت هوهانس قرن هفدهم در مغری نگاشته شده است.
واردان وسکانیان، مدیر بخش ایران در دانشکده شرق‌شناسی دانشگاه دولتی ایروان، به المانیتور گفت: «ما چیزهای زیادی را از ایران عاریه گرفته‌ایم. ارمنستان، موزه ایران باستان در قرون وسطی است.» وسکانیان یادآور می‌شود که: «زمانی که ترکیه مرزها را بست، ایران تنها کشوری بود که از نظر اقتصادی از ما حمایت کرد. شما نمی‌توانید به غرب اعتماد کنید. آنها تنها زمانی به ارمنستان کمک می‌کنند که ارمنستان، به اوکراینی دیگر برای روسیه تبدیل شود. آنها تنها زمانی کمک‌مان می‌کنند که ارمنستان به کشوری ضدایرانی تبدیل شده باشد.»
در ماه نوامبر، ارمنستان و ایران در جریان سفر نیکول پاشینیان (نخست‌وزیر ارمنستان به تهران) توافق‌نامه‌ای را برای دوبرابر کردن میزان گاز طبیعی که ایران در ازای برق به همسایه خود می‌فروشد، به امضا رساندند.
تجارت دوسویه میان ایران و ارمنستان در سال گذشته افزایش ۴۳ درصدی داشت. و ایروان نیز کماکان مشروب‌خانه محبوب ایرانیانی که طالب سفر به این کشور بودند، باقی ماند. در یکی از شب‌هایی که خیلی هم از آن نمی‌گذرد، یکی از گاردهای کلاب مانوتو به خبرنگار و همکار ارمنی خود گفت: «این‌ها همه ایرانی هستند! صدای موزیک فارسی را می‌شنوی؟»
دموکرات تنها
پاشینیانی که انقلاب مخملی کشورش را در سال ۲۰۱۸ رهبری کرد و به دهه‌ها حکومت فاسد و سرکوب‌گر پایان داد، باید حرکت محتاطانه‌ای داشته باشد. او به حمایت غرب و به ویژه واشنگتن نیاز دارد. و به گفته یک مقام ارشد ارمنی: «ایالات‌متحده بیشتر به حفظ ارمنستان دموکراتیک علاقمند است تا اتحادیه اروپا.»
در ماه سپتامبر، نانسی پلوسی، رئیس مجلس نمایندگان، تنها چند روز پس از حمله آذربایجان به ایروان، هیئتی را رهبری کرد.
اما پاشینیان همچنین نیاز مبرمی به بازسازی ارتش شکست‌خورده خویش دارد. روسیه را می‌توان اسماً بزرگ‌ترین تأمین‌کننده ارمنستان دانست. اما مطابق گزارش‌ها هنوز صدها میلیون دلار تسلیحاتی را که گفته می‌شود توسط ایروان پرداخت شده، تحویل نداده است... احتمالاً به این دلیل که این تسلیحات به اوکراین منتقل شده‌اند. هند تنها کشور دیگری است که به ارمنستان تسلیحات می‌فروشد... عمدتاً به دلیل که دشمن سرسخت هند، یعنی پاکستان، از حامیان جدی آذربایجان است. ایران منبع طبیعی کیت‌ها و تجهیزات نظامی خواهد بود. با این حال نکته اینجاست که کوچک‌ترین اشاره‌ای به این تحویل‌های نظامی از جانب تهران، می‌تواند تحریم‌های غربی را برای این کشور ۳ میلیونی، [که از زمان اعلام استقلال خود از مسکو در سال ۱۹۹۱، در آسیب‌پذیر‌ترین حالت ممکن قرار دارد] شدیدتر کند.
کوستانیان، معاون وزیر خارجه به المانیتور گفت: «دست‌یابی به تسلیحات ایرانی در دستور کار ما قرار ندارد.»
در این میان آذربایجان نیز خویشتنداری زیادی از خود نشان می‌دهد. این کشور با تقلید از ایران، چندین تمرین نظامی در منطقه مرزی برگزار کرده است که آخرینِ آنها به ماه دسامبر برمی‌گردد. [مانور مشترکی که با عنوان «مشت برادر» با ترکیه برگزار شد.]
پهپادها و مستشاران نظامی آنکارا به پیروزی باکو در ۲۰۲۰ کمک زیادی کردند. ضمن آنکه این کشور مدافع «کریدور زنگزور» است که تا چین امتداد خواهد داشت. امری که وابستگی کنونی این کشور را به ایران، (برای رسیدن به بازارهای آسیای مرکزی) از بین می‌برد.
یک توافق آتش‌بس با میانجی‌گری روسیه در نهم نوامبر ۲۰۲۰ می‌گوید که «تمام ارتباطات اقتصادی و حمل‌و‌نقل در منطقه باید رفع انسداد شوند.» براساس شرایط مبهمی که وجود دارد، ارمنستان قرار است عبور بدون مانع از خلال این مجاری را تضمین نماید... مرزبانان روسیه نیز باید بر همه‌چیز نظارت داشته باشند. با این وجود باکو می‌خواهد که بتواند بدون هیچ کنترل گمرگی از جانب ارمنستان، از شریان پیشنهادی از طریق سیونیک استفاده کند. البته ارمنستان این ایده را رد کرده و صراحتاً گفته است که این نقض حاکمیت این کشور خواهد بود. چه می‌شود اگر آذربایجان بتواند (فرضاً) با حمایت ترکیه، تکه‌ای از سیونیک را [با هدف پیوستن نخجوان به سرزمین اصلی خویش] ببلعد؟
این پرسش برای آکنر (که روستایی‌ست واقع در شمال غربی گوریس) سنگین می‌آید. این روستا در ۱۳ سپتامبر در جریان «جنگ دو روزه» سال گذشته مورد اصابت راکت‌های آذربایجان قرار گرفت. یکی ازین راکت‌ها در پشت‌بام خانه‌ای منفجر شد که انگار سالبونتز، فروشنده مبلمان و همسرش راملا و والدین او آرویک و کیم به طور مشترک در آن زندگی می‌کردند. سالبونتز در حالی که قطعه‌ای از موشک روسیِ Grad را از داخل کشو بیرون می‌آورد به المانیتور گفت: «خدا را شکر هنگام فرود موشک، خانه همسایه‌مان بودیم... وگرنه همه‌مان الان مرده بودیم.»
او مثل خیلی‌های دیگر در این منطقه کوهستانی (که پر است از صومعه‌های باستانی و معادن مس)، سیونیک را «ستون فقرات» ارمنستان می‌خواند. سالبونتز تأکید کرده: «اگر از بین برود، دیگر ارمنستانی هم وجود نخواهد داشت. اما چه کسی می‌تواند سد راه آذربایجان باشد؟» او در حالی که غرق فکر شده بود زمزمه‌وار گفت: «روی کاغذ... روسیه و نیروهای حافظ صلح‌اش.»
ارمنستان یکی از اعضای سازمان پیمان امنیت مشترک به رهبری کرملین است که شش کشور شوروی سابق را شامل می‌شود. مورد حمله قرارگرفتن یکی از آنها، بدین معناست که باقی باید در مقام دفاع برآیند. تردیدها در مورد حمایت از روسیه زمانی ظاهر شد که به دنبال نابودی نیروهای ارمنستان در روزهای اولیه جنگ ۲۰۲۰، مسکو منفعل باقی ماند... احساسات زمانی شعله‌ی بیشتر کشید که مسکو نتوانست در تشدید حملات ماه سپتامبر علیه آذربایجان، مداخله‌ای انجام دهد.
اولسیا وارتانیان، تحلیلگر ارشد گروه بین‌الملل بحران در قفقاز جنوبی، به المانیتور گفت: «از زمان جنگ اوکراین، شاهد آذربایجانی قاطع‌تر بودیم. و حالا دیگر مهار و بازدارندگی روسیه به کلی محو شده است.»
این میان، ترکیه چه نقشی بازی می‌کند
ترکیه در عین‌حال که به سمت آذربایجان می‌رفت، به دنبال عادی‌سازی روابط با ایروان نیز بود. برای پاشینیان، صلح با ترکیه به معنای دفع حملات بیشتر بود. اما تا این لحظه ترکیه به هیچ‌یک ازین اهداف دست نیافته است.
پس از چهار دور گفتگوی رودررو، روابط دیپلماتیک هنوز برقرار نشده است... هرچند در طرف ارمنی این امید وجود دارد که ترکیه به وزیر امور خارجه این کشور اجازه دهد تا سفری را به یک مجمع دیپلماسی (که برای ماه مارس در تفرجگاه ساحلی ترکیه در آنتالیا برنامه‌ریزی شده است) ترتیب بدهد.
مرزهای زمینی میان دو کشور به جز برای اتباع سایر کشورها، بسته باقی می‌ماند [اولین قدمی که سال پیش برداشته شد]. دومین قدم شروع پروازهای باری بود.
یک منبع ارمنی آگاه از مذاکرات اذعان کرد: «نزدیکی با ترکیه هیچ نتیجه‌ای نداشت. ترکیه پیش‌تر خود را در قفقاز تثبیت کرده است. از طریق این مذاکرات بیشتر به یک بازیکن تبدیل شده است.» این منبع که برای صحبت آزادانه نخواسته نامش فاش شود مشاهده کرده که ترکیه به جای استفاده از نفوذ فزاینده خود، برای تنش‌زدایی میان طرفین، «آذربایجان را به درخواست‌های حداکثری خودش تشویق می‌کند.»
گوهر اسکندریان، رئیس گروه ایران‌شناسی آکادمی ملی علوم ارمنستان، گفت: «روسیه در دو قرنی که گذشت، دست بالا را داشت... و ترکیه نیز در قفقاز در حال رشد است.»
تیگران گریگوریان، تحلیلگر ساکن ایروان نیز ضمن تأیید این موضوع گفت: «روسیه از آغاز جنگ بیش از حد به ترکیه و آذربایجان وابسته شده است.»
واقعیت به مراتب تاریک‌تر است. لارنس برورز، از همکاران در چتم هاوس گفت: «ژئوپلتیک قفقاز در نوسان است. در سال ۲۰۲۰ به نظر می‌رسید که روسیه و ترکیه، سرنوشت منطقه را با بیرون‌راندن قدرت‌های غربی و منطقه‌ای کردن روند ارمنستان و آذربایجان رقم زده‌اند.» برورز به المانیور گفت: «اما تهاجم فاجعه‌بار روسیه به اوکراین، جایگاه این کشور را به عنوان حامی امنیتی قفقاز جنوبی و ایجاد صمیمیتی استراژیک میان مسکو و ایران از بین برده است.»
در اوکراین، ماشین جنگی بی‌اعتبار کرملین، به طور فزاینده‌ای به پهپادهای ایرانی متکی است. بایراکترهای افسانه‌ای ترکیه در دفاع از کیف نقش بسیار مهمی داشتند. در قفقاز جنوبی، مانند سوریه، اهداف روسیه، ایران و ترکیه، هم رقابتی است و هم مکمل.
برورز گفت: «گمانم این است که ما شاهد وضعیتی بسیار پویا میان این قدرت‌ها خواهیم بود. تقریباً نوعی [قطبیِ بیش‌از‌حد] که هیچ هژمونیِ واحدی در آن کنترل ندارد.»
روسیه‌ی غیر قابل اعتماد
برای پاشینیان ارمنستان، به نظر می‌رسد که ناتوانی حافظان صلح روسیه (یا شاید هم به ظن بسیاری: عدم تمایل مسکو)، آخرین راه برای دفع «معترضین» آذربایجانی که کریدور لاچین را مسدود کرده‌اند، باشد. پاشینیان در ۱۰ ژانویه گفت که به CTSO اطلاع داده که ارمنستان دیگر میزبان مانور سالانه حفظ صلح این بلوک نخواهد بود. پاشینیان ابراز ناراحتی کرد که: «عدم پاسخ‌گویی آنها به این معناست که حضور نظامی روسیه در ارمنستان، نه‌تنها ضامن امنیت ارمنستان نیست، بلکه به عکس، امنیت این کشور را تهدید هم می‌کند.»
در واقع بسیاری از افراد و از جمله مقامات ارشد ارمنستان بر این باورند که روسیه از طرح کوریدور زنگزور علی‌اف حمایت می‌کند؛ زیرا که این مهم به روسیه امکان دسترسی مستقیم زمینی به ترکیه را داده و ابزار دیگری برای از بین بردن تحریم‌های غربی فراهم می‌آورد. نیروهای حافظ صلح روسیه، مسیر را کنترل خواهند کرد و نیروهای ارمنی نیز (در حد فرضیه) در آنجا مستقر خواهند بود. اما اجماع غالب این است که روس‌ها قابل اعتماد نیستند و احساسات ضدروسی نیز در میان ارامنه به طور روزافزونی در حال افزایش است. در اوایل ماه ژانویه ده‌ها معترض در جریان تظاهرات ضدمسکو در خارج پایگاه ۱۰۲ روسیه در شهر گیومری در مرز ترکیه بازداشت شدند. جمعیت سرگردان با سردادن شعارهایی خواستار خروج ارمنستان از CTSO و نیز خروج نیروهای روسی شدند.
گروه بین‌المللی بحران در گزارش جدید خود اظهار داشت: «مسکو صراحتاً اعلام کرده است که نمی‌خواهد باکو یا متحدش آنکارا را از خود دور کند. نیروهای آذربایجانی حالا از ارتفاعاتی که از فرازشان ارمنستان را کنترل می‌کنند، می‌توانند به زیر آمده و ارتباط ارمنستان جنوبی را با باقی قسمت‌های کشور قطع کنند. و بدین ترتیب ایروان را وادار به اهدای امتیازات بیشتر کنند. برخی نگران‌اند که باکو در صورت ناامیدی از سرعت مذاکرات، بخواهد شانس خود را در این مانور به بوته آزمون بگذارد.»
در یکی از بعدازظهرهای اخیر در گوریس، نیروهای حافظ صلح روسی بیرون پایگاه خود ایستاده و مشغول سیگار‌کشیدن بودند. چهره‌هایشان به وضوح نشان از بی‌حوصلگی‌شان می‌داد. دیگرانی هم آنجا بودند که از میان قفسه‌های پروپیمان سوپرمارکت محلی، موز و نارنگی می‌خریدند.
یکی از مغازه‌داران که برای روس‌ها اقلام سفارشی می‌سازد، می‌گوید: «وقتی ازشان می‌پرسیم که چرا کاری برایمان انجام نمی‌دهید، فقط خیره نگاه‌مان می‌کنند و می‌گویند که برای خدمت سربازی به اینجا فرستاده شده‌اند. و واقعاً نمی‌دانند مسئولیت‌شان چیست.»
او در حالی که کلاه بیسبال به رنگ‌های پرچم روسیه را در دست دارد، و روی آن یک «Z» بزرگ، به عنوان نمادی از حمایت از جنگ اوکراین گلدوزی شده است، می‌گوید: «ببین! او حتی از معرفی نام خودش هم طفره رفته است.»
گئورگ میرزویان، کارگر ساختمانی در آکنر (که به سالونتز کمک می‌کند تا خانه ویران‌شده‌اش را تعمیر کند) هم بر این باور است که دیگر نمی‌شود روی روسیه حساب کرد. او به المانیتور می‌گوید: «به نظر من ایران متحد خوبی‌ست. تشدید اختلافات میان ایران و آذربایجان، احساساتی این‌چنینی را در سراسر سیونیک تقویت می‌کند.»
علی‌اف به موازات یک اقدام تحریک‌آمیز دیگر این بار شروع به بازی با کارت‌های قومی می‌کند: ایران دارای اقلیت قابل توجه آذری است... جمعی که تصور می‌شود ۱۵ تا ۲۰ درصد جمعیت این کشور را تشکیل داده‌اند. علی‌اف در یک سخنرانی در ۲۵ نوامبر تأکید می‌کند: «ما باید تمارین نظامی را در مرزهای ایران انجام بدهیم تا به آنها ثابت کنیم که ازشان نمی‌ترسیم. ما تمام تلاش خود را برای حفاظت از سبک زندگی سکولار آذربایجان و آذربایجانی‌های سراسر دنیا و البته آذربایجانی‌های ایران انجام خواهیم داد؛ چرا که آنها هم بخشی از مردم ما هستند.»
علی‌اف ادامه می‌دهد: «در ایران مدارسی وجود دارند که به زبان ارمنی تدریس می‌کنند. اما هیچ مدرسه‌ای نیست که به زبان آذربایجانی درس بدهد. این چطور ممکن است؟ اگر کسی بگوید این دخالت در امور داخلی‌ست، قویاً حرفش را رد می‌کنیم. سیاست خارجی آذربایجان مثل روز روشن است. ما در امور داخلی هیچ کشوری دخالت نکرده و نخواهیم کرد.»
نظراتی که ابراز شده است، تغییری بزرگ را نشان می‌دهد. فیردوس رابینسون، سردبیر سابق بی‌بی‌سی در قفقاز، که از نزدیک منطقه را زیر نظر دارد، به المانیتور گفت: «احساس همبستگی ملی‌گرایان آذربایجانی با اقلیت قومی آذربایجانی ایران و خصومت آنها با ایران، آن هم به سبب جانب‌داری از ارمنستان چیز تازه‌ای نیست.» او در ادامه می‌گوید: «آنچه قابل توجه است: لفاظی‌های غیردوستانه‌ی فزاینده‌ای است که در ماه‌های اخیر از باکو به گوش می‌رسد.»
عزیزی از SWP معتقد است که تلاش‌های آذربایجان برای اقدامات جدایی‌طلبانه در ایران تأثیر چندانی نخواهد داشت. او به المانیتور گفت: «عامل قومیت در اعتراضات اخیر ایران، کاملاً در حاشیه قرار گرفته بود. علاوه بر اینکه نامحتمل به نظر می‌رسد که ایرانیان آذری بخواهند رژیم کنونی‌شان را ترک گفته و به رژیمی دیگر بپیوندند.»
مصاحبه‌ی انجام‌شده با چند راننده کامیون ایرانی-آذری در کنار جاده میان مغری و گوریس نیز حاکی از آن بود که احتمالاً حق با عزیزی است. حسین اسماعیلی که در ۱۵ سال گذشته نفت ایران را به ارمنستان حمل می‌کرده، به المانیتور گفت: «بله این درست است که آذربایجان به ما می‌گوید که به دفاع از فرهنگ و حقوق و... خود برخیزیم. ما این حرف‌ها از شبکه‌های تلویزیونیِ آذربایجانی و ترکی به تناوب می‌شنویم. آنها توی گوش‌مان می‌خوانند که ما به آزادی احتیاج داریم... اما ما آزادیِ کافی را داریم. ایران خوب است... ایران زیباست... پاسخ من به همه این توصیه‌ها این است: نه متشکرم...»
جمعیت آذری ایران قطعاً به رویارویی مسلحانه با قومیت‌های خویش در آن‌سوی مرز واکنش نشان خواهد داد. عزیزی گفت: «تنها گزینه‌ی به‌حقی که ایران در اختیار دارد این است که به سیاست سنتی خویش در حمایت از ارمنستان در برابر آذربایجان برگردد. من حتی نمی‌توانم احتمال تجهیز ارمنستان از جانب ایران را، آن هم با هواپیماهای بدون سرنشین و امثال آن، رد کنم.»
به ایروان برگردیم: (خانم) اسکندریان، از اهالی آکادمیک می‌گوید که او به شخصه از چنین حرکتی استقبال خواهد کرد. اسکندریان گفت: «من‌یکی اگر مجبور باشم بین نابودی یک ملت یا تحریم‌شدن از سوی امریکا، یکی را انتخاب کنم، ترجیحم گزینه دوم است.»
دیدگاه تان را بنویسید