پارادوکس طلا و فقر

سال‌ها قبل، جایی در روستاهای دورافتاده اطراف شهر قزوه استان کردستان، با کشف معدنی غنی از منابع طلا در دل زمین، امید برای توسعه استان و کشور بالا گرفت. حالا با گذشت بیش از دو دهه از واگذاری این معدن به بخش خصوصی، انواع سرطان، بیکاری، فقر و اعتراض، حاصل کشف معدن طلا برای روستاهای اطراف بوده است.

استخراج طلا به بهای سرطان

معدن طلا ساریگونی در اطراف روستاهای داشکسن، بهارلو، نی‌بند و جداقایه قرار دارد. کارشناسان بارها در سال‌های اخیر، احتمال آلودگی‌های زیست محیطی به خاطر فعالیت‌های معدنی در منطقه را به شدت بالا دانسته‌اند. با وجود آنکه شوراهای روستاهای اطراف نیز بارها از محیط زیست خواسته‌اند که وضعیت این منطقه را مشخص کنند اما محیط زیست تاکنون گزارش رسمی مبنی بر این که آیا در این منطقه آلودگی زیست محیطی وجود دارد یا خیر، تهیه نکرده است. یک رسانه محلی در تیر ۹۸ با نگاهی به مشکلات زیست محیطی معدن طلای قروه گزارش داد که چهار روستای «بهارلو، داشکسن، نی بند و جداقایه» از توابع شهر دلبران واقع در شهرستان قروه به دلیل انجام عملیات اکتشافی معدن طلای ساریگونی از نظر عوامل زیست محیطی دچار مشکل شده اند. بر اساس این گزارش، با توجه به دستورالعمل راهنمای ملاحظات زیست محیطی؛ بیش‌ترین معضل در خصوص معدن طلای ساریگونی قروه مربوط به آلودگی آب و خاک و از بین رفتن گونه‌های جانوری است. در این میان جدای از به هم ریختگی خاک و آَشفتگی در آن، مدتی است که به نظر می‌رسد جان حیات وحش در منطقه به خطر افتاده است. مطابق اظهارات «مصطفی احمدی» یکی از اعضای شورای روستای بهارلو؛ در محل «هیپ لیچ» یا همان بخش محلول پاشی که از ترکیبات شیمیایی همانند «سیانور» برای جداسازی طلا از دیگر مواد استفاده می شود، گونه‌های جانوری مختلفی در اثر تماس مستقیم با ترکیبات باقیمانده از این مواد جان خود را از دست داده‌اند.

معضل دیگری باعث نگرانی مردم منطقه شده و اکثر افراد علت آن را به عملیات معدن طلا مرتبط می‌دانند، به خطر وجود «آرسنیک» در منابع آب دلبران و روستاهای آن به خصوص 4 روستای اطراف معدن طلا باز می‌گردد. مساله‌ای که گرچه به گفته رئیس جهاد کشاورزی شهرستان قروه وجود «آرسنیک» در منابع آب دلبران صحت دارد؛ اما این مختص به فعالیت‌های معدنی نیست و مربوط به سال‌ها پیش است. «خسرو کریم پناه» در خصوص نفوذ «آرسنیک» به گیاهان و میوه جات تأکید دارد که تا کنون از نظر علمی مشکلی وجود ندارد و آلودگی در گیاهان و میوه جات دیده نشده است. مطابق اظهارات او فعالیت‌های معدنی منجر به آلودگی نمی‌شوند چرا که هنگام استفاده از مواد شیمیایی خطرناک حوضچه‌ای ایزوله شده برای جلوگیری از ورود به آب‌های زیرزمینی وجود دارد لذا خطر نفوذ «آرسنیک» توسط معدن غیرممکن بوده مگر اینکه حوضچه نشتی داشته باشد که در حال حاضر چنین مشکلی نیست. همچنین «کریمی پناه» با تأکید بر اینکه آزمایشات مرتبط به صورت اتفاقی و بدون ترتیب مدام گرفته می شود و به اینکه اگر آلودگی هم باشد در حد مجاز بوده و خطری ندارد، اشاره کرد. این در حالی است که اعضای شورای بهارلو به استناد سخنان مدیر حراست دانشگاه علوم پزشکی کردستان، ابهام در خصوص آلوده نبودن محیط زیست و منابع زیرزمینی را مطرح کردند. در پی بازدید از معدن و بررسی موارد مرتبط اعلام کردند که من بعد در استحصال طلا به جای استفاده از «سیانور» از «نشاسته» استفاده شود. عضو شوری روستا درباره استفاده از سیانور می‌گوید که طلای این معدن با استفاده از سیانور استخراج می‌شود و اینکار ضرر‌های زیادی به محیط زیست منطقه می‌زند و حتی باعث تلفات جانی اهالی منطقه نیز می‌شود. اخیرا شاهد بودیم که این معدن نشت سیانور داشته و حتی از محیط زیست استان پیگیر این ماجرا شدیم و نمونه‌برداری‌هایی از آن صورت گرفته، اما متاسفانه این سازمان و حتی فرمانداری و دادستانی و استانداری کردستان حاضر نیستند نتیجه این نمونه‌برداری را رسما اعلام کنند و با اینکه پیگیر اعلام آن شدیم، هیچ اعلام وضعیتی از آن نشده است.

اما مخاطرات زیست محیطی این معدن تنها به آب و گونه‌های جانوری و گیاهان محدود نمانده است. بر اساس گزارش‌ها در روستای داشکسن که در فاصله‌ی ۲ کیلومتری از این معدن معدن قرار دارد، از سال ۹۱ تا ۹۸، تعداد ۲۲ نفر از روستائیان فوت کرده‌اند. علت مرگ ۱۰ نفر از این تعداد سرطان معده، ریه و حنجره است و در حال حاضر نیز دو نفر با این بیماری درگیر هستند. جمعیت این روستا ۱۶۰ نفر است و در طی هشت سال، ۱۰ نفر از آن‌ها به دلیل سرطان جان خود را از دست داده‌اند.

بخش خصوصی و استخدام‌های فامیلی

۱۰ اردیبهشت امسال بود که به گزارش می متالز، مصطفی احمدی، عضو شورای اسلامی روستای بهارلو در خصوص مشکلات واگذاری معدن طلای ساری گونی گفت: معدن طلای ساری‌گونی در سال ۷۴ با قیمت ۱۴ میلیون تومان به بخش خصوصی (شرکت خدمات اکتشافی کشور) واگذار شد و اکنون محمد فاضلی، مدیرعاملی این معدن را بر عهده دارد. احمدی افزود: این معدن همچون بسیاری از شرکت‌ها و کارخانجات و مجموعه‌های تولیدی که از سوی سازمان خصوصی سازی به بخش خصوصی واگذار شدند، با ارزشی بسیار پایین‌تر از قیمت واقعی خود در آن سال به شرکت خدمات اکتشافی کشور واگذار شده است. عضو شورای اسلامی روستای بهارلو ابراز کرد: برآورد اولیه‌ای که از میزان استخراج این معدن و آورده اقتصادی آن صورت گرفته، ۱۰۰ تن طلای خالص بوده است و این نشان می‌دهد که ارزش این معدن در سال ۷۴ بیش از ۱۴ میلیون تومان بوده است.

چندی پیش نیز فارغ التحصیلان بیکار روستای بهارلو در ورودی معدن طلای ساریگونی، برای اعتراض دست به تجمع زدند. این استخدام‌ها در حالی صورت گرفته است که فارغ التحصیلان دانشگاهی بیکار بهارلو از مدت‌ها پیش درخواست استخدام در معدن را به مدیریت معدن داده بودند و عدم تصمیم معدن بر استخدام آنان باعث شده بود که آنان در همه این مدت کارگری کنند. با اینکه از ابتدا در قرارداد‌های مربوطه قید شده بود که اولویت با استخدام نیرو‌های بومی در این معدن است، اما فقط حدود ۵۰ درصد از نیرو‌های کارگر این معدن، بومیان هستند و در بخش‌های اداری و دفتری و… از نیرو‌های بومی که فارغ التحصیل دانشگاهی نیز هستند، استفاده نشده است.

درآمدی که توزیع نمی‌شود

سال ۹۷ بود که روزنامه همشهری گزارشی از وضعیت این معدن ارایه داد. بر اساس این گزارش، هیچ‌گونه سودی از فعالیت این معادن در جیب مردم نمی‌رود، چراکه شرکت‎های بهره‏بردار در چند سال اخیر با توجه به استهلاک جاده‎ها و آلودگی محیط‌زیست، به تعهدات خود مبنی بر پرداخت ارزش افزوده به استان و اشتغالزایی نیروهای محلی پایبند نبوده‌اند. همچنین کاهش صادرات صنایع معدنی، خام‎فروشی و نبود بازار فروش داخلی موجب رکود کارخانه‌های فراوری محصولات سنگی در استان شده است.

بر اساس آمار رسمی، معدن طلای «ساریگونی» این شهرستان بیش از نیمی از طلای کل کشور را تولید می‎کند و طبق قانون باید یک درصد از سود معدن ساریگونی قروه در زمینه توسعه و عمران مناطق حاشیه این معدن شود. این در حالی است که تاکنون چنین شرایطی در منطقه ایجاد نشده است.

مرادی، معاون امور معادن و صنایع معدنی سازمان صنعت، معدن و تجارت کردستان، در این باره می‌گوید: «معدن طلای ساریگونی قروه با مشارکت شرکت ایرانی و قزاقستانی فعالیت دارد. همچنین از ۸۲۳ نیروی کار آن ۱۲۸ مهندس قزاقستانی و روس و ۶۹5 نفر نیروی کار ایرانی در آن فعالیت دارند.»

معاون امور معادن و صنایع معدنی سازمان صنعت، معدن و تجارت کردستان می‎گوید: معدن طلای ساریگونی قروه در ۲ فاز برنامه‌‌ریزی شده است. فاز اکسید آن از ۳ سال پیش آغاز به کار کرده است و ۱۵ تا ۲۰ سال دیگر فعالیت دارد. همچنین فاز سفید آن نیز ۲۰ تا ۳۰ ظرفیت استخراج طلا را دارد‌. با وجود چنین شرایطی می‌توان به عملیات استخراج ۵۰ ساله طلا در معدن ساریگونی قروه امیدوار بود. اما نماینده قروه و دهگلان و عضو کمیسیون اصل ۹۰ مجلس شورای اسلامی نیز درباره شفاف نبودن عملکرد این معدن خصوصی، پیش از این گفته بود: هیچ‌گونه اطلاعاتی در مورد معدن طلای ساریگونی در دست نیست. این در حالی است که این معدن سهم مردم این منطقه برای اجرای پروژه‌های عمرانی، اشتغال، توسعه و آبادانی است. علی محمد مرادی ادامه می‎دهد: در قرارداد اولیه که با مشارکت شرکت قزاقستانی در زمینه استخراج طلا از معدن ساریگونی است، سهم شرکت ایرانی ۵۱ درصد و شرکت قزاقستانی ۴۹ درصد است. با وجود چنین قراردادی پس از ۳ سال عملیات استخراج و تولید شمش طلا سهم شرکت خارجی از این معدن به ۷۰ درصد افزایش پیدا کرده است. مرادی اضافه کرد: کارگرانی بومی و ایرانی این معدن ماهانه کمتر از یک و نیم میلیون تومان دستمزد دریافت می‎کنند، در حالی که به نیروهای خارجی فعال در آن دستمزدی بیش از ۷ میلیون تومان پرداخت می‎شود.

طبق اظهارات مسئولین وزارت صمت سالانه ۳.۵ تن طلای خالص از معدن ساریگونی برداشت می‌شود. مقدار ریالی آن حدود ۲۴۰۰ میلیارد تومان است. با یک نگاه کلی به بودجه‌ی استان‌ها می‌توان گفت که درآمد این معدن از بودجه‌ تمامی استان‌ها بالاتر بوده و به تنهایی می‌تواند بودجه‌ چند استان را به طور همزمان پوشش دهد. کل درآمد کشور از ناحیه‌ بهره مالکانه و حقوق دولتی معادن بر اساس سند بودجه ۱۵۰۰ میلیارد تومان بوده است. این درآمد در لایحه‌ بودجه ۹۹، حدود ۲۸۰۰ میلیارد تومان پیش‌بینی شده است. در حالی که از معدن ساریگونی به گفته‌ مهدی مرادی، معاون سازمان صمت استان کردستان سالیانه حدود ۳.۵ تن طلای خالص برداشت می‌شود که بر اساس قیمت کنونی طلا حدود 2400 میلیارد تومان است.

نکته قابل توجه این آمار و ارقام آن است که مساله معدن ساریگونی در استانی جریان دارد که در سال‌های اخیر، گزارش کوله بری شهروندان منطقه همواره خبرساز بوده است. به این حال به نظر می رسد، کمبود نظارت دولتی بر بخش خصوصی که در امتداد سیاست‌های کلی واگذاری قرار دارد باعث توزیع نشدن عادلانه سهم تولید این معدن میان شهروندان فرودست استان شده است.