جنگل‌ های بلوط؛ آفت به جان زاگرس، آتش به جان ایران!

عمق فاجعه اینجاست که از فروردین امسال تاکنون اما، شاهد وقوع خسارت ناشی از آفت پروانه سفید برگ بلوط خوار در نزدیک ۳۰ هزار هکتار از جنگل‌های زاگرس بوده‌ایم، به نحوی که ۲۲ هزار هکتار از جنگل‌های کهگیلیویه و بویراحمد، ۶ هزار هکتار از جنگل‌های استان فارس و ۱۵۰۰ هکتار از جنگل‌های زاگرسی خوزستان بر اثر درگیری با آفت پروانه سفید برگ‌خوار، خسارت دیده‌اند. مساله این آفت‌های زاگرس‌کش اما در گفت‌و‌گوی «فراز» با «منوچهر رضابیگی»، دکترای حشره‌شناسی کشاورزی و استاد دانشگاه بررسی شده‌ است. گفت‌‌و‌گویی که ابعاد تازه‌ای از این فاجعه، تبعات و راه‌کارهای احتمالی مقابله با آن را روشن خواهد کرد.

• علل طغیان پروانه جوانه‌خوار بلوط و پروانه برگ‌خوار سفید بلوط در جنگل‌های بلوط زاگرس چیست؟

پروانه جوانه‌خوار بلوط و پروانه برگ‌خوار سفید بلوط از آفاتی هستند که از دیرباز  در جنگل‌های بلوط کرمانشاه، ایلام، لرستان، کهگیلویه و بویراحمد، فارس، خوزستان و مناطق دیگر وجود داشتند. این آفات در سال‌هایی که میزان بارش سالیانه کم است و با خشکسالی رو به رو هستیم، طغیان می‌کنند. افزایش جمعیت و یا طغیان‌های دوره‌ای در زندگی بسیاری از آفات درختان جنگلی دیده می‌شود. در  سال‌هایی که بارش‌های بهاره زیاد است و رطوبت در جنگل‌های این مناطق افزایش می‌یابد، عوامل بیمارگر حشرات همه‌گیر و باعث ایجاد تلفات در جمعیت لاروهای آن‌ها می‌شوند و در نتیجه جمعیت آن‌ها کاهش می‌یابد.

• سابقه وجود این پروانه‌ها مربوط به چه زمانی است؟

سابقه وجود این پروانه‌ها مربوط به سال ۱۳۵۱ است و اولین بار از منطقه کرمانشاه گزارش شد. بعد از آن کم‌کم دامنه فعالیت این آفت به سمت قسمت‌های جنوبی و استان فارس کشیده شد. البته در آن زمان حالت طغیانی نداشت و در دشت ارژن فارس در دهه‌های شصت و حدود دهه هفتاد تنها دو مورد طغیان گزارش شد اما حال و با وجود تغییرات اقلیمی وضعیت رو به بحرانی شدن می‌رود.
 

• یعنی در سال‌های اخیر که با خشکسالی رو به رو هستیم باید شاهد افزایش جمعیت آن‌ها باشیم. در صورت طغیان آنها چه باید کرد؟

معمولا در سال‌های خشک و کم باران انتظار داریم که جمعیت این آفات افزایش یابد و در جنگل‌های بلوط ایجاد خسارت کنند. پایش جمعیت این آفات و به کارگیری تمهیدات لازم برای کنترل این آفات در مناطقی که انتظار طغیان آن‌ها می‌رود در مدیریت کنترل آن‌ها بسیار موثر است.

• پایش یعنی چه و عملیات پایش این آفات به عهده چه سازمانی است؟

پایش یعنی ردیابی و برآورد جمعیت آفاتی که انتظار افزایش جمعیت آن‌ها می رود. پایش این آفات کمک می‌کند که به موقع در خصوص کاهش جمعیت آن‌ها اقدام کنیم. عملیات پایش آفات جنگلی، عمدتا توسط کارشناسان حفاظت و حمایت ادارات منابع طبیعی و آبخیزداری صورت می‌گیرد. بهتر است کارشناسان این ادارات به ابزارهای پیشرفته‌ای مثل تله‌های فرومونی، پهپادها برای تصویربرداری هوایی و سنجش از راه دور و سیستم GIS مجهز باشند تا بتوانند به صورت پیشرفته‌ای اطلاعات مربوط به تغییرات جمعیت این آفات را ثبت کنند.

• آیا تحقیقاتی در خصوص شناسایی، مطالعه زیست شناسی و دشمنان طبیعی این آفات صورت گرفته است؟

شناسایی جنس و گونه، مطالعه زیست‌شناسی این برگ‌خوارها و جوانه‌خوارها و دشمنان طبیعی آن‌ها توسط اعضای هیات علمی موسسه تحقیقات گیاهپزشکی کشور و موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع که وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی هستند، صورت گرفته است. مطالعه عوامل موثر در طغیان‌های دوره‌ای و مدل‌های پیش‌بینی جمعیت این آفات نیاز به تحقیقات تکمیلی دارد.

• برای کنترل این آفات چه روش‌هایی توصیه شده است؟

معمولا کنترل آفات درختان جنگلی، خصوصا در جنگل های زاگرس به دلیل صعب‌العبور بودن این مناطق و دشوار بودن انتقال آب برای انجام عملیات کنترل به سختی صورت می‌گیرد. معمولا برای کنترل این آفت از ترکیبات براساس باسیلوس تورنجینسیس استفاده می‌کنند که یک باکتری بیمارگر حشرات است و روی دشمنان طبیعی اثر سوء ندارد و آلودگی‌های زیست محیطی ایجاد نمی‌کند. مصرف این بیمارگر با حجم زیاد آب موثرتر است که متاسفانه در مناطق جنگلی به دلیل محدودیت انتقال آب چندان امکان‌پذیر نیست. می‌توان از سم دیفلوبنزورون یا دیمیلین هم استفاده کرد که سم چندان خطرناکی نیست و مصرف آن با پهپادهای سمپاش نیز امکان‌پذیر است.

• آیا مصرف سموم برای کنترل آفات فوق روی سلامت دام و حیات وحش جنگل‌های زاگرس تاثیر منفی می‌گذارد؟

ترکیبات بر اساس باسیلوس تورنجینسیس از آفت‌کش های بیولوژیکی به شمار می‌روند و روی سایر موجودات زنده غیر هدف مثل دشمنان طبیعی آفات ، دام‌ها و انسان‌ها اثرات سوئی ندارند و باقیمانده زیان‌آوری در محیط باقی نمی‌گذارند. متاسفانه این ترکیبات درصد تلفات زیادی در جمعیت آفات هدف مخصوصا در نور زیاد و شرایط گرم و خشک ایجاد نمی‌کنند. سم دیفلوبنزورون یا دیمیلین نیز از سموم کم خطر به شمار می‌آید اما، دوره کارنس آن حدود ۱۴ روز است و مصرف آن مخاطرات اندکی برای انسان و دام به همراه دارد و در شرایط خاصی توصیه می‌شود.

• خسارات پروانه جوانه‌خوار بلوط و پروانه برگ‌خوار سفید بلوط چه تاثیراتی بر زندگی انسان‌ها می‌گذارد؟

حفظ و حمایت جنگل‌ها یکی از شاخص‌های مهم توسعه پایدار است. جنگل‌ها ریه‌های زمین محسوب می‌شوند، تنظیم‌کنندگان آب و هوا به شمار می‌روند و زیستگاه طبیعی صدها گونه گیاهی و جانوری هستند. متاسفانه آفات فوق در تراکم‌های زیاد باعث بی‌برگ شدن درختان بلوط و خشک شدن احتمالی آن‌ها در شرایط خشک و کم باران می‌شوند. بیش از ده میلیون نفر از هموطنان زاگرس‌نشین ما دقیقا  در ۱۱ استانی زندگی می‌کنند که این بلوط‌ها قلب تپنده آن هستند. ۴۰ درصد آب‌های زیرزمینی و ۴۰ درصد از جنگل‌های ایران را ریشه این بلوط‌ها حفاظت می‌کند. این تنها دورنمای کوچکی از بخشی است که آسیب به بلوط‌ها آن را نابود خواهد کرد.