جنگ اوکراین چگونه باعث ایجاد شکاف در مافیا شد؟

«این جنگ طریق جرم و جنایت را در روسیه، اوکراین و سراسر جهان تغییر داده است.»

الکساندر اُتدلنوف، مالک یک جاذبه توریستی غیرعادی‌ست: یک موزه قاچاق. از قرن هجدهم کالاهای قاچاق در زادگاه او اودسا در آمدوشد بودند. تا زمانی که کووید-۱۹ به بسته‌شدن این موزه بینجامد، این موزه جایگاه نمایش همه‌چیز بود؛ از مروارید و تپانچه‌هایی که مخفیانه به روسیه امپراتوری وارد می‌شدند، تا غارت‌هایی که در دوران معاصر صورت می‌گرفت.

پس از آن در فوریه ۲۰۲۲ جنگ آغاز شد. آقای اتدلنوف می‌گوید: «کارآیی بندر از بین رفت و همه‌چیز متوقف شد.»

اما این فقط جاذبه توریستی نبود که به پایان رسید. اودسا یک گره کلیدی از شبکه وسیع جنایاتی بود که با محوریت روسیه و اوکراین وقوع می‌یافتند. جنایاتی که از افغانستان شروع و به آندس می‌رسیدند. در واقع این بخش را می‌توان «از قوی‌ترین اکوسیستم‌های جنایی در اروپا» به شمار آورد؛ بدعتی جهانی علیه جریان سازمان‌یافته فراملی.

تهاجم روسیه به اوکراین مانند زلزله‌ای به دنیای تبه‌کاران ضربه وارد کرد (نقشه ۱). اکثر قریب‌به‌اتفاق اوباش اوکراینی حالا همکاری خود را با همتایان روسی خویش متوقف کرده‌اند. یکی از آنها می‌گوید: «ما دزد هستیم. و با هر دولتی مخالفیم. اما در این برهه از اوکراین طرفداری می‌کنیم.» مسیرهای سودآور قاچاق هروئین در حال تغییر نقشه هستند؛ آن هم تا حدی که بر قیمت‌ها و سود سندیکاهای جنایتکارِ هزاران مایل دورتر نیز تأثیر می‌گذارند. و در صورت پایدارماندن این اختلال آنچه تغییر می‌کند، «چهره جنایت جهانی» است. و قاعدتاً در اوکراین نیز تغییراتی ایجاد خواهد شد.

این کشور از زمان خروج از اتحادجماهیرشوروی در سال ۱۹۹۱ با فساد دست‌و‌پنجه نرم کرده است. انقلاب مایدان در سال ۲۰۱۳-۲۰۱۴ به سرنگونی رئیس‌جمهوری فاسد و الیگارش‌های حامی او انجامید. در سال ۲۰۱۹ ولودیمیر زلنسکی بر پایه پلتفرمی ضدفساد به عنوان یک رئیس‌جمهور برگزیده شده و اصلاحات مافیایی را به تصویب رساند. اما در بهترین حالت این اقدام او را می‌شد یک پاکسازی نیمه‌تمام تعبیر کرد.

قبل از تهاجم، گیتوک از نظر شاخص جرم‌و‌جنایت اوکراین را در رتبه ۳۴ از میان ۱۹۳ کشور و سومین کشور در اروپا رده‌بندی کرد. مازاد بر اینکه اوکراین کماکان از نظر «تصورات فساد» رتبه بدی را به دست آورد.

تا پیش از سال ۲۰۲۲، جماعت تبه‌کاران در بخش‌های تحت کنترل دولت اوکراین به تناوب و با خشونت میان گروه‌های مختلف رقابت داشتند. اما با این وجود این گروه سه بخش داشت که اوکراین را به بازارهای جنایی جهان وصل می‌کرد. اولی، یک «اَبَر بزرگراه» قاچاق که روسیه و اوکراین را به هم متصل می‌کرد و از بخش‌هایی از شرق اوکراین که در سال ۲۰۱۴ توسط روسیه به اشغال درآمده، می‌گذشت. دومی، مراکز جهانی قاچاق در اودسا و سایر بنادر دریای سیاه. و در نهایت هم کارخانه‌هایی در اوکراین که برای تولید کالاهای غیرقانونی برای صادرات استفاده می‌شدند.

این زیرساخت از مدل‌های تجاری مختلف برای محصولات متنوع پشتیبانی می‌کند. اوکراین یک مسیر ترانزیت «مسیر جانبی (فرعی)» رو به توسعه برای هروئین از افغانستان بود؛ که مسیرهای عبور از بالکان و قفقاز را نیز توسعه می‌داد (نقشه ۲ رو ببینید). تا پیش از جنگ چهارمین کشفیات بزرگ هروئین در اروپا در امتداد همین مسیر کشف شد. کوکائین هم از امریکای لاتین و از مجرای دریای سیاه جریان داشت. اوباش در جهاتی دیگر به آسیا و افریقا سلاح صادر می‌کردند؛ و این محموله‌ها اغلب و به طور ویژه از طریق بندر میکولایف جریان داشتند. در سال ۲۰۲۰ اوکراین از چین پیشی گرفته و به بزرگ‌ترین منبع غیرقانونی دخانیات اروپا تبدیل شد. تولید محلی آمفتامین‌ها رو به افزایش بود: در سال ۲۰۲۰، ۶۷ آزمایشگاه غیرقانونی برچیده شدند... و این رقم بزرگ‌ترین رقم گزارش‌شده در میان تمام کشورها بود.

در گزارش جدیدی از دولت امریکا آمده است که جنگ با ایجاد «محیطی که استعداد خطرپذیری بسیار بالایی برای قاچاق غیرقانونی در سطح بین‌الملل دارد» در همه‌چیز تغییر ایجاد کرده است. بنادر دریای سیاه به روی کشتی‌ها بسته شده و یا آن را محدود کرده‌اند. مرزی که میان محدوده‌ی تحت کنترل دولت اوکراین و سرزمین‌های اشغالی روسیه وجود دارد را حالا مجموعه‌ی وسیعی از کشتارگاه تشکیل داده است. سربازگیری در اوکراین دنیای تبه‌کاران را از نیروی انسانی تهی کرده است. و این در حالی‌ست که حکومت نظامی نیز در طیف وسیعی از فعالیت‌های مجرمانه اختلال ایجاد می‌کند. چرا که مقررات منع رفت‌و‌آمد ترددهای شبانه را دشوار ساخته است.

گانگسترهای اوکراینی نیز حالا از همتایان روسی خود دوری می‌کنند. به قول مارک گالئوتی، نویسنده «ووری: سوپرمافیای روسیه»: «اینکه شما را جنایتکار بنامند یک چیز است و خائن اطلاق‌شدن‌تان چیز دیگری‌ست.» وفاداری به اوکراین، هم به کنترل ریسک ربط پیدا می‌کند و هم بحث میهن‌پرستی‌ست. یکی از گانگسترها توضیح می‌دهد: «با ضمیمه‌شدن‌مان به روسیه ممکن بود بسیاری از زندانیان به مناطق دورتری انتقال یابند. نگهبانان روسی بی‌رحم هستند. لزومی به این اتفاق نبود. به همین خاطر هم هست که ما برای اوکراین کار خلاف انجام می‌دهیم.»

دورزدن اوکراین باعث شده که در سطح جهان پیکربندی تازه‌ای در شبکه قاچاق ایجاد گردد. مقامات گمرک ترکیه می‌گویند که حالا حجم بالایی از هروئین و متامفتامین در مرز با ایران در آمدوشد است. مقامات مرزی لیتوانی نیز شاهد افزایش چهاربرابری حجم تنباکوی غیرقانونی در سه‌ماهه اول سال ۲۰۲۲ به نسبت بازه‌ی زمانی مشابه در سال گذشته بوده‌اند. مقامات استونیایی که با یوروپل، آژانس پلیس اتحادیه اروپا، همکاری می‌کنند، سال گذشته ۳.۵ تن کوکائین امریکایی لاتین را کشف کردند... ارزش این محموله چیزی در حدود نیم‌میلیارد یورو بود که در بندر موگا کشف شد. مسدودکردن بنادر دریای سیاه اوکراین و افزایش کنترل‌گری در اروپای غربی نیز می‌تواند مصادره وسیع محموله‌ها در روسیه را توضیح دهد. در ۱۰ آوریل، مقامات چیزی در حدود ۷۰۰ کیلو کوکائین را در مسکو کشف و ضبط کردند. عقل‌کل‌های روسیِ مستقر در نزدیکی مرز بلاروس هم، که زمانی منطقه‌ای حاشیه‌ای محسوب می‌شد، حالا از قاچاق کالاهای لوکس به روسیه سود می‌برند... که این موضوع به ویژه در مورد کیف‌دستی‌های طراحی‌شده بیشتر صدق می‌کند.

این جنگ می‌تواند به معنای فرصت‌های کوتاه‌مدت تازه‌ای برای گانگسترها در اوکراین باشد؛ که یکی از آنها قاچاق انسان است. سازمان ملل تخمین می‌زند که حدود ۵ میلیون پناهنده اوکراینی در اروپا تحت «حفاظت موقت» هستند و مدل‌سازی آماری از روندهای تاریخی نیز نشان می‌دهد که شاید ۱۰۰ هزار نفر قربانی قاچاق انسان باشند. همچنین بازاری نیز برای قاچاق سربازان وظیفه به خارج اوکراین وجود دارد. این قاچاق گاهی می‌تواند به سادگیِ عبور از کنترل پاسپورت اوکراینی باشد. بدین ترتیب که لااقل ۸ هزار نفر در تلاش برای ترک این کشور دستگیر شده‌اند... افرادی که عمدتاً مقصدشان مولداوی یا لهستان بوده است.

گزارش شده است که قاچاقچیان از ۵ هزار یورو (۵ هزار و ۵۰۰ دلار) تا ۱۰ هزار یورو دریافت می‌کنند. با این حال وضعیت قاچاق انسان آن‌قدرها هم بد نبوده است. یکی از مقامات ارشد یوروپل می‌گوید: «قاچاق انسان اتفاق می‌افتد؛ اما این اتفاق بسیار کمتر از آن چیزی‌ست که انتظار داشتیم.»

این جنگ به احتمال زیاد بر جنایت در روسیه تأثیرات بدخیمی خواهد گذاشت. به گفته آقای گالئوتی، دولت پیوندهای خود را با جنایات‌کاران سازمان‌یافته تشدید کرده است. این سازمان‌ها پیش‌تر تأسیس شده بودند؛ اما بعضاً مورد استثمار قرار می‌گرفتند.

آن دسته از اوباش روسی که در خارج کشور فعالیت می‌کنند ملزم شده‌اند که سهمی از سود خود را در به‌اصطلاح «حساب‌های سیاه» واریز کنند؛ حساب‌هایی که جاسوسان روسیه می‌توانند از آنها برای پوشش هزینه‌های عملیاتی خود بهره ببرند.

مجرمان برای ایفای نقش خود به عنوان مأموران اطلاعاتی کرملین، به ویژه برای کمک به دست‌یابی به نیمه‌هادی‌های تحریم‌شده‌ی مورد نیاز برای تلاش‌های جنگی استخدام شده‌اند. توقیف شرکت‌های غربی در روسیه توسط کرملین یا دستیاران آن به دوران جدیدی از همبستگی دامن می‌زند... در حالی که الزام به پنهان‌سازی مبادلات فرامرزی یا دورزدن سیستم مالی غرب، کاهش بیشتری در شفافیت و پاسخگویی ایجاد می‌کند.

با این حال، برای اوکراین تصویر بلندمدت واضحی وجود ندارد. یک درگیری می‌تواند خطرات بزرگی داشته باشد. پیش از آغاز این تهاجم، اوکراین چیزی در حدود ۷ تا ۹ میلیون سلاح گرم قانونی داشت. احتمالاً شمار سلاح‌های غیرقانونی هم حالا همین مقدار باشد. یقیناً حالا این کشور تسلیحات بیشتری نیز دارد. چرا که تاریخ ثابت کرده که جنگ‌ها به خرید و فروش تسلیحات دامن می‌زنند: اسلحه‌های یوگسلاوی در جرایم خشونت‌بارِ سراسر اروپا کاربرد دارند.

یورگن استاک، دبیرکل اینترپل هشدار داده که قاچاق سلاح‌های سبک ممکن است افزایش داشته باشد. با این حال او هنوز هم دید خوش‌بینانه‌ای نسبت به این موضوع دارد. این مقام یوروپل می‌گوید: «ما شاهد قاچاق اسلحه به صورت سیستماتیک یا سازمان‌یافته نیستیم.»

ممکن است تولید داخلی دارو مجدداً افزایش پیدا کند. دولت امریکا اخیراً از رشد شبکه‌های توزیع از آزمایشگاه‌های دارویی کوچک در اوکراین خبر داده است؛ شبکه‌هایی که برای فروش از «اینترنت» استفاده می‌کنند و برای تحویل هم از «سیستم پستی». بزرگ‌ترین خطر از روند بازسازی ناشی می‌شود. بانک جهانی ماه پیش هزینه بازسازی در اوکراین را ۴۱۱ میلیارد دلار اعلام کرد. این مبلغ شامل ۹۲ میلیارد دلار برای حمل‌و‌نقل، و ۶۹ میلیارد دلار برای مسکن بود.

پروژه‌های بزرگی ازین دست (که سیستم‌های تدارکات عمومی و سیستم‌های مناقصه برای دسترسی به زمین و یارانه‌ها و مجوزها را شکل می‌دهند) به راحتی می‌توانند از جانب مافیا مورد سوءاستفاده قرار گیرند.

با این حال هنوز فرصتی برای کاهش جرائم سازمان‌یافته در اوکراین وجود دارد. تلاش اصلی باید در داخل خود کشور صورت گیرد. از ماه دسامبر پیش‌نویسی با هدف اصلاح برنامه‌ریزی شهری تهیه می‌شود: اسناد دولتی مرتبط می‌گویند که صنعت ساخت‌و‌ساز، مستعد «سوءاستفاده از قدرت»، «فساد عمومی» و «اجتناب از مجازات» است. به گزارش رویترز آقای زلنسکی در ماه ژانویه چهار معاون وزیر، و پنج فرمانده منطقه را به دلیل اختلاس از کار برکنار کرد. او گفت: «تمام مشکلاتی که دولت در آنها دخیل باشد را از بین خواهیم برد.»

فشارهای خارجی نیز این میان نقش مثبت ایفا می‌کنند: این بودجه بازسازی عمدتاً از جانب خارجی‌هاست که تأمین می‌شود. هنوز تا عضویت نهایی اوکراین در اتحادیه اروپا سال‌های زیادی باقی مانده است. اما روند هم‌گرایی اوکراین با هنجارهای اتحادیه اروپا، اهرمی برای مبارزه با جرایم سازمان‌یافته است.

در میان آنان که به مطالعه جرایم سازمان‌یافته در سراسر جهان مشغول‌اند، این یک حقیقت است: جنگ و نابسامانی‌های اجتماعی، فرصت‌هایی را هم برای گانگسترها و هم هم‌دستان یقه‌سفید آنها ایجاد می‌کند. با این وجود در تجربه اوکراین، عناصر غیرمعمولی نیز وجود دارند که احتمالاً باعث خواهند شد نتایج متفاوتی ایجاد شوند. اینکه این جنگ به احتمال زیاد شریان‌های فیزیکی و اجتماعیِ چنددهه‌ایِ موجود میان این کشور و شبکه‌های جنایتکار روسیه را برای سال‌های آینده قطع خواهد کرد. و این به دولت اوکراین مشروعیت عمومی بیشتری را برای مبارزه با اولیگارشی‌ها داده و باعث افزایش مشارکت غرب و حضور او در اقتصاد اوکراین شود. هیچ عقل سلیمی به این فکر نمی‌کند که شاید قاچاق در اودسا به موزه نیز انتقال یابد. اما این احتمال وجود دارد که نهایت امر اوکراین دیگر یک بهشت گانگستری نباشد.